ΗΡΑΚΛΗΣ ΚΑΚΑΒΑΝΗΣ: Ο Βάρναλης στον Αϊ-Στράτη, θυμήματα εξορίας
Ο αντικομμουνισμός στην Ευρώπη και ο ρόλος της Τέχνης σήμερα
Ο Ηρακλής Κακαβάνης είναι ένας από τους συγγραφείς που εντρύφησαν όσο λίγοι στη ζωή και το έργο του Κώστα Βάρναλη, ενώ μέσα από τα βιβλία του έδωσε στη δημοσιότητα άγνωστες πτυχές του.
Με αφορμή την παρουσία του συγγραφέα στην Κύπρο για το «Α’ Φεστιβάλ Βιβλίου» συζητήσαμε μαζί του για το τελευταίο βιβλίο του, «Κώστας Βάρναλης Αϊ-Στράτης – Θυμήματα εξορίας», στο οποίο πραγματεύεται τη ζωή του ποιητή ως εξόριστου στο μαρτυρικό νησί, μια «αποικία των στρατοπέδων συγκέντρωσης».
Μέσα από τη συζήτηση αντιλαμβανόμαστε το ρόλο που έπαιξαν τα νησιά εξορίας στη διαμόρφωση διανοουμένων, οι οποίοι «αντί να λιγοψυχήσουν βγήκαν πιο δυνατοί και γίναν συνειδητότεροι αγωνιστές της τάξης τους».
Ο Ηρακλής Κακαβάνης μιλά επίσης για το ρόλο της Τέχνης στην υπηρεσία του λαού, καθώς και για τον αντικομμουνισμό ως επίσημη πολιτική της ΕΕ. Η «Χ» δημοσιεύει επίσης για πρώτη φορά μια άγνωστη φωτογραφία από την απεργία πείνας των εξόριστων, μεταξύ των οποίων και ο Βάρναλης.
Ένα ευρύ φάσμα των συγγραμμάτων σας καταπιάνεται με το έργο και τη ζωή του ποιητή της εργατικής τάξης Κώστα Βάρναλη. Τι σας μαγνήτισε;
«Φωνή του λαού και παππού των λαϊκών αγώνων», τον χαρακτήρισε ο Γιάννης Ρίτσος. Και ο λόγος του επίκαιρος και σήμερα αντηχεί βαθιά μέσα μου όπως και σε όλους όσοι μοιραζόμαστε την ίδια ιδεολογία. Είναι ο οδηγητής για εμάς στον αγώνα για κοινωνική αλλαγή.
Ποια είναι τα πιο συνταρακτικά βιώματα, τα οποία περιγράφει ο Βάρναλης από τη ζωή στον Αϊ-Στράτη;
Δεν θα έλεγα ότι το βιβλίο, η αφήγηση του Κώστα Βάρναλη και οι επιστολές έχουν κάτι το συναρπαστικό, το συνταρακτικό.
Όπως και ο ίδιος λέει: «Ομολογώ πως σε αυτή την περίσταση, κανένας μας δεν είχε την ιδέα πως έκανε τίποτα το ηρωικό». Παρότι στα μάτια του λαού φάνταζε ηρωικό και ήταν πολλές οι σχετικές επιστολές που λάμβαναν.
Η εξορία εκείνη την περίοδο δεν συγκρίνεται με ό,τι ακολούθησε.
Η εξορία εκείνη την περίοδο δεν συγκρίνεται με ό,τι ακολούθησε.
Επίσης, στον Αϊ-Στράτη οι εξόριστοι είχαν λύσει πάρα πολλά πρακτικά ζητήματα σχετικά με την επιβίωσή τους, σε αντίθεση με τα άλλα νησιά. Το σημαντικότερο είναι ότι ο Βάρναλης, ο Γληνός και άλλοι διανοούμενοι αντί να λιγοψυχήσουν, βγήκαν πιο δυνατοί και γίναν συνειδητότεροι αγωνιστές της τάξης τους. Αυτό αναδεικνύεται μέσα από την αφήγηση και το βλέπουμε και στη μετέπειτα δράση τους.
Επίσης εξαιρετικό ενδιαφέρον έχουν οι επιστολές που αντάλλαξε με τη σύζυγό του.
Επίσης εξαιρετικό ενδιαφέρον έχουν οι επιστολές που αντάλλαξε με τη σύζυγό του.
Αποκτούμε μια εικόνα του Βάρναλη που δεν την είχαμε πριν.
Για κάτι που ξεχωρίζει επίσης το βιβλίο είναι και για τη φιλοσοφική του σκέψη.
Μέσα από το βιβλίο θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί πως ο Βάρναλης, παρά την εξορία, δεν έχασε ούτε το χιούμορ του, αλλά ούτε και την έμπνευσή του, έτσι δεν είναι;
Όχι μόνο δεν έχασε την έμπνευσή του, αλλά εκεί έγραψε και ένα ποίημα («Η ώρα φτάνει») αφιερωμένο στην Οκτωβριανή Επανάσταση και αργότερα έγραψε το γνωστό σε όλους μας ποίημα «Στην εξορία».
Λέει κάπου: «Κατορθώνουμε (χωρίς εννοείται προσπάθεια) κι είμαστε εύθυμοι και αισιόδοξοι. Άλλωστε οι περισσότεροι είναι νέοι, σχεδόν παιδιά. Κοντά τους παίρνουμε κι εμείς κουράγιο. [εκεί ανάμεσα στους εξόριστους] η καθημερινή ψυχολογική και πνευματική επαφή με την πρωτοπορία της εργατικής τάξης [… είναι] ένα αναστάσιμο λουτρό αισιοδοξίας».
Μέσα από το βιβλίο θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί πως ο Βάρναλης, παρά την εξορία, δεν έχασε ούτε το χιούμορ του, αλλά ούτε και την έμπνευσή του, έτσι δεν είναι;
Όχι μόνο δεν έχασε την έμπνευσή του, αλλά εκεί έγραψε και ένα ποίημα («Η ώρα φτάνει») αφιερωμένο στην Οκτωβριανή Επανάσταση και αργότερα έγραψε το γνωστό σε όλους μας ποίημα «Στην εξορία».
Λέει κάπου: «Κατορθώνουμε (χωρίς εννοείται προσπάθεια) κι είμαστε εύθυμοι και αισιόδοξοι. Άλλωστε οι περισσότεροι είναι νέοι, σχεδόν παιδιά. Κοντά τους παίρνουμε κι εμείς κουράγιο. [εκεί ανάμεσα στους εξόριστους] η καθημερινή ψυχολογική και πνευματική επαφή με την πρωτοπορία της εργατικής τάξης [… είναι] ένα αναστάσιμο λουτρό αισιοδοξίας».
Και αυτό νομίζω αναδεικνύεται μέσα από όλη την αφήγησή του.
Και μην ξεχνάμε πως όταν στέλνεται στην εξορία είναι περίπου 50 χρόνων.
Οπως επίσης μέσα από την αφήγηση αναδεικνύονται η οξύνοια, το χιούμορ, η σάτιρα και η λαγαρή του γλώσσα.
Στο βιβλίο υπάρχουν και μαρτυρίες άλλων πολιτικών κρατουμένων;
Υπάρχουν κάποιες μαρτυρίες εξόριστων όπως του Γεράσιμου Αντωνάτου που εξορίστηκε το 1931 (μοναδική μαρτυρία) και δίνει την εικόνα της εξορίας στα τέλη της δεκαετίας του 1920.
Στο βιβλίο υπάρχουν και μαρτυρίες άλλων πολιτικών κρατουμένων;
Υπάρχουν κάποιες μαρτυρίες εξόριστων όπως του Γεράσιμου Αντωνάτου που εξορίστηκε το 1931 (μοναδική μαρτυρία) και δίνει την εικόνα της εξορίας στα τέλη της δεκαετίας του 1920.
Υπάρχουν και μαρτυρίες συνεξόριστων του Βάρναλη που συμπληρώνουν με μικρές ψηφίδες το πορτρέτο του εξόριστου Βάρναλη.
Ξεχωριστή «μαρτυρία» είναι και η εικαστική τεκμηρίωση του βιβλίου με τα 16 έργα του Γιώργου Φαρσακίδη, τα περισσότερα φτιαγμένα στους τόπους εξορίας. Εργα εμπνευσμένα από το μαρτύριο και τη ζωή των εξόριστων.
1 of 3
Η φωτογραφία είναι από την απεργία πείνας των εξόριστων τον Δεκέμβρη του 1935, λίγο πριν απολυθούν. Εικονίζονται ο Βάρναλης, ο Γληνός και ο γραμματέας της κολεχτίβας, Χρ. Κανάκης. Η φωτογραφία αυτή δημοσιεύεται πρώτη φορά. Πηγή φώτο: ψηφιακό αρχείο ΑΣΚΙ
Μια ιστορική φωτογραφία με φόντο το μισοτελειωμένο «Μαράσλειο σχολείο» και τους εξόριστους του Αϊ-Στράτη σε μια συγκέντρωση διαμαρτυρίας. Με μπλε σκίαση, ο Βάρναλης δεξιά, στη Μέση ο Γληνός και αριστερά ο γραμματέας της ομάδας συμβίωσης Χρ. Κανάκης
25-10-1935. Στο βαπόρι «Μαρία Λ.» που μετέφερε τον Κ. Βάρναλη μαζί με άλλους εξόριστους από τη Μυτιλήνη στον Αϊ-Στράτη
Τα νησιά εξορίας αποτέλεσαν, για μισό αιώνα, μικρά «Νταχάου» για τους πολιτικούς εξόριστους, σύμφωνα με αρκετούς ιστορικούς. Συμμερίζεστε αυτή την άποψη;
Θα απαντήσω με τα λόγια του Μενέλαου Λουντέμη που πέρασε από τη Μακρόνησο και τον Αϊ-Στράτη.
Ξεχωριστή «μαρτυρία» είναι και η εικαστική τεκμηρίωση του βιβλίου με τα 16 έργα του Γιώργου Φαρσακίδη, τα περισσότερα φτιαγμένα στους τόπους εξορίας. Εργα εμπνευσμένα από το μαρτύριο και τη ζωή των εξόριστων.
1 of 3
Η φωτογραφία είναι από την απεργία πείνας των εξόριστων τον Δεκέμβρη του 1935, λίγο πριν απολυθούν. Εικονίζονται ο Βάρναλης, ο Γληνός και ο γραμματέας της κολεχτίβας, Χρ. Κανάκης. Η φωτογραφία αυτή δημοσιεύεται πρώτη φορά. Πηγή φώτο: ψηφιακό αρχείο ΑΣΚΙ
Μια ιστορική φωτογραφία με φόντο το μισοτελειωμένο «Μαράσλειο σχολείο» και τους εξόριστους του Αϊ-Στράτη σε μια συγκέντρωση διαμαρτυρίας. Με μπλε σκίαση, ο Βάρναλης δεξιά, στη Μέση ο Γληνός και αριστερά ο γραμματέας της ομάδας συμβίωσης Χρ. Κανάκης
25-10-1935. Στο βαπόρι «Μαρία Λ.» που μετέφερε τον Κ. Βάρναλη μαζί με άλλους εξόριστους από τη Μυτιλήνη στον Αϊ-Στράτη
Τα νησιά εξορίας αποτέλεσαν, για μισό αιώνα, μικρά «Νταχάου» για τους πολιτικούς εξόριστους, σύμφωνα με αρκετούς ιστορικούς. Συμμερίζεστε αυτή την άποψη;
Θα απαντήσω με τα λόγια του Μενέλαου Λουντέμη που πέρασε από τη Μακρόνησο και τον Αϊ-Στράτη.
Στα 1958 μιλώντας στα εγκαίνια μνημείου στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μπούχενβαλντ, εκ μέρους των Ελλήνων εξόριστων είχε πει:
«Η καλύτερη τιμή για την ανθρωπότητα θα ήταν να μην εγκαινιάζει τέτοια μνημεία. Βρισκόμαστε τούτη τη στιγμή μπρος σε μία μητρόπολη των στρατοπέδων. Μα υπάρχουν και οι αποικίες.
Ερχομαι από μία από αυτές. Βρίσκεται στο Αιγαίο και λέγεται Αϊ-Στράτης».
Και έτσι είναι. Μετά τα χιτλερικά στρατόπεδα, ως «υπόδειγμα» ομαδικών σωματικών και ψυχικών βασανιστηρίων ήταν τα ελληνικά.
Και έτσι είναι. Μετά τα χιτλερικά στρατόπεδα, ως «υπόδειγμα» ομαδικών σωματικών και ψυχικών βασανιστηρίων ήταν τα ελληνικά.
Σε αυτά επιδιώχθηκε η φυσική, ηθική και πνευματική εξόντωση χιλιάδων αγωνιστών.
Σήμερα που οι διώξεις κατά των κομμουνιστών συνεχίζονται σε μια σειρά από χώρες, ενώ ο αντικομμουνισμός αποτελεί επίσημη πολιτική της ΕΕ, πώς πρέπει οι κομμουνιστές να αντιδράσουν;
Σιγά-σιγά με την ανατροπή στις σοσιαλιστικές χώρες υπήρξε μια έξαρση του αντικομμουνισμού από την Ευρωπαϊκή Ενωση μέχρι που έγινε επίσημη πολιτική της.
Σήμερα που οι διώξεις κατά των κομμουνιστών συνεχίζονται σε μια σειρά από χώρες, ενώ ο αντικομμουνισμός αποτελεί επίσημη πολιτική της ΕΕ, πώς πρέπει οι κομμουνιστές να αντιδράσουν;
Σιγά-σιγά με την ανατροπή στις σοσιαλιστικές χώρες υπήρξε μια έξαρση του αντικομμουνισμού από την Ευρωπαϊκή Ενωση μέχρι που έγινε επίσημη πολιτική της.
Στηρίζει πλέον τον αντικομμουνισμό, τις διώξεις και την απαγόρευση της δράσης ΚΚ, πρωτοστατεί στη διαστρέβλωση της Ιστορίας και προσπαθεί να σβήσει την ιστορική μνήμη. Από την άλλη τιμά τους συνεργάτες των ναζί.
Μπορεί να φαίνεται λίγο, αλλά το πρώτο που έχουν να κάνουν οι κομμουνιστές είναι να καταγγέλλουν και να αποκαλύπτουν αυτή την προσπάθεια, γιατί πολλές φορές χρησιμοποιούνται έμμεσοι τρόποι, όπως για παράδειγμα μετατρέποντας την 9η Μάη, Ημέρα της Αντιφασιστικής Μνήμης, σε Ημέρα της Ευρώπης ή δράσεις που στοχεύουν διάδοση του αντικομμουνισμού και την πλύση εγκεφάλου με ανιστόρητα κηρύγματα, ιδιαίτερα στη νεολαία.
Μπορεί να φαίνεται λίγο, αλλά το πρώτο που έχουν να κάνουν οι κομμουνιστές είναι να καταγγέλλουν και να αποκαλύπτουν αυτή την προσπάθεια, γιατί πολλές φορές χρησιμοποιούνται έμμεσοι τρόποι, όπως για παράδειγμα μετατρέποντας την 9η Μάη, Ημέρα της Αντιφασιστικής Μνήμης, σε Ημέρα της Ευρώπης ή δράσεις που στοχεύουν διάδοση του αντικομμουνισμού και την πλύση εγκεφάλου με ανιστόρητα κηρύγματα, ιδιαίτερα στη νεολαία.
Όλα αυτά πρέπει να αποκαλύπτονται.
Επίσης, η με κάθε τρόπο ανάδειξη της ιστορικής αλήθειας. Αυτό πρέπει να περάσει στο σχολείο, στη γειτονιά, παντού. Με κλασικές ή ευρηματικές δράσεις.
Επίσης, η με κάθε τρόπο ανάδειξη της ιστορικής αλήθειας. Αυτό πρέπει να περάσει στο σχολείο, στη γειτονιά, παντού. Με κλασικές ή ευρηματικές δράσεις.
Τέλος, η υπεράσπιση του σοσιαλισμού όπως τον γνωρίσαμε τον προηγούμενο αιώνα.
Πέρα από τις όποιες αδυναμίες μπορεί κανείς να επισημάνει, είχε στο κέντρο της προσοχής του τον άνθρωπο και τις ανάγκες του. Κληροδότησε στους κομμουνιστές, υπερηφάνεια και υπεροχή έναντι του καπιταλιστικού κόσμου.
Πρέπει οι νέες γενιές να γνωρίσουν τι πέτυχε και τι γεύτηκε ο άνθρωπος στις σοσιαλιστικές χώρες.
Μην ξεχνάμε ότι πλέον ακόμη και η υπεράσπιση του σοσιαλισμού σε κάποιες χώρες είναι έγκλημα.
Ως άνθρωπος που ασχολείστε γενικότερα με την Τέχνη, ποιος πιστεύετε ότι πρέπει να είναι ο ρόλος της στις συνθήκες της κρίσης;
Η Τέχνη πρέπει να είναι πάντα παρούσα στα βασικά προβλήματα της εποχής της. Δεν μπορεί να αδιαφορήσει.
Ως άνθρωπος που ασχολείστε γενικότερα με την Τέχνη, ποιος πιστεύετε ότι πρέπει να είναι ο ρόλος της στις συνθήκες της κρίσης;
Η Τέχνη πρέπει να είναι πάντα παρούσα στα βασικά προβλήματα της εποχής της. Δεν μπορεί να αδιαφορήσει.
Όπως έλεγε ο Βάρναλης, «όλες οι Τέχνες πολιτεύονται, είτε το ξέρουνε είτε όχι, είτε τους φαίνεται είτε όχι».
Έτσι κάποιοι επιδίδονται απερίσπαστα στην Τέχνη τους.
Κάποιοι, μπλαζέδες διανοούμενοι, όπως τους χαρακτηρίζει ο Βάρναλης, σπέρνουν απαισιοδοξία, ηττοπάθεια και καλλιεργούν το συμβιβασμό. Αρκετοί όμως χρησιμοποιούν την Τέχνη τους ως όπλο.
Η Τέχνη δεν μπορεί να αλλάξει από μόνη της τον κόσμο, μπορεί όμως να αλλάξει αυτούς που θα αλλάξουν τον κόσμο.
Η Τέχνη μιλάει στο συναίσθημα, εγείρει, συμβάλλει στην κατανόηση της πραγματικότητας.
Σκουντάει, υπενθυμίζει όταν άλλοι μηχανισμοί επιδιώκουν την ύπνωση.
Δίνει κουράγιο όταν η δυσκολία δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για απογοήτευση.
Βοηθά να ενωθούμε με τους άλλους. Να κατανοήσουμε την κοινή μας μοίρα, την κοινή μας θέση.
Μπορεί έτσι να συμβάλει τα μάλα στο να στρατευθούν οι εργαζόμενοι και να παλέψουν είτε για να αμυνθούν είτε για να αλλάξουν τον κόσμο.