Οι Αμερικανίδες απεργοί διεκδικούν τα δικαιώματά τους. Η αστυνομία κάνει συλλήψεις («Εφημερίς των κυριών» 31.12.1900)
Ιστορία μιας ζωής, σταθμούς μιας πορείας, εικόνες που έμειναν ανεξίτηλες σαν πύρινες σφραγίδες...
Αφιερωμένο στις ανώνυμες εργαζόμενες Ελληνίδες, τις αφανείς πρωταγωνίστριες της καθημερινής ζωής, αυτές που σήκωσαν στις πλάτες τους το μέλλον του τόπου - από κάθε άποψη - είναι το φωτογραφικό λεύκωμα που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις «Φιλιππότη» με τον τίτλο «Γυναίκα για πάντα».
Οι δημιουργοί του λευκώματος, η ιστορικός Κούλα Ξηραδάκη και η καθηγήτρια Δώρα Φακιόλα - Καλότυχου δεν είχαν προγραμματίσει την έκδοση ενός τέτοιου βιβλίου.
Η ιδέα προέκυψε αυθόρμητα:
«Οταν ήμασταν μαζί», γράφει στον πρόλογο του βιβλίου η Κούλα Ξηραδάκη,Ολο το έργο της Κούλας Ξηραδάκη φέρνει στο φως τη συμβολή των Ελληνίδων στην ιστορική πορεία της χώρας μας - κυρίως στη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, στη διάρκεια της Κατοχής και στα μεταπολεμικά χρόνια. (λ.χ. Γυναίκες του '21, «Κατοχικά», «Οι γυναίκες στον ατυχή πόλεμο του 1897»).
«ή κατά μόνας, μαζεύαμε φωτογραφίες, καρτ ποστάλ, αποκόμματα εφημερίδων και περιοδικών, φωτογραφίζαμε, κρατούσαμε σημειώσεις, έτσι από μεράκι, από αγάπη προς το αντικείμενο της έρευνάς μας, που είναι η εργαζόμενη γυναίκα. Και κάποια μέρα, σε ώρα ραστώνης, που περιεργαζόμασταν τις φωτογραφίες, χωρίς να το έχω σκεφθεί από πριν, είπα: Αυτό το υλικό γίνεται ένα άλμπουμ. Και συμπληρώνει η Δώρα: Κάπως έτσι το έχω κι εγώ σκεφθεί! Αυτό ήταν όλο κι όλο. Ολα τ' άλλα ήρθαν μόνα τους».Βέβαια οι εικαστικές αυτές μαρτυρίες, οι φωτογραφίες - μερικές από τις οποίες θυμίζουν ζωγραφικούς πίνακες - δε συγκεντρώθηκαν τυχαία από τις συγγραφείς, ήταν η συνέχεια μιας πορείας ζωής και πίστης στο γυναικείο κίνημα.
Ηπειρώτισσες στις θημωνιές (φωτογραφία NELLY'S), αρχείο Μουσείου Μπενάκη
Μια φωτογραφία αξίζει όσο χίλιες λέξεις και στο βιβλίο αυτό ο φακός είναι ο πιο αδιάψευστος και εκφραστικός μάρτυρας της οδυνηρής πορείας της εργαζόμενης γυναίκας.
Των πολλών Ελληνίδων, που με τους αγώνες τους κατάφεραν όσο μπόρεσαν, κάτω από συνθήκες καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, να βρίσκονται σήμερα σε καλύτερη θέση σε σχέση με το παρελθόν, αν και το σύστημα τις θέλει να αναπαράγουν ό,τι πιο συντηρητικό και να το διαιωνίζουν μέσω των παιδιών τους...
Γυναικεία χέρια...
Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στην απεργία που έκαναν οι ράφτρες και οι υφάντρες της Ν. Υόρκης στις 8/3/1857 και κατέληξε σε αιματοχυσία.
Πρώτη φωτογραφία του λευκώματος μια εργάτρια που συλλαμβάνεται - πρόσωπο αδρό τραχύ, που η δύσκολη ζωή το έχει σκληρύνει.
Οι φωτογραφίες που ακολουθούν μας ξαναγυρίζουν στην Ελλάδα του χτες όπου η γυναίκα φορτωνόταν τα πάντα σαν υποζύγιο:
«Ενας γιατρός, διαβάζουμε, προσκληθείς να επισκεφθεί ασθενή εις χωρίον της Δωρίδος, συνήντησε καθ' οδόν γυναίκαν νέαν, η οποία επήρε εις τα χέρια της τον άνδρα της διά να μη βραχή κατά την διάβασιν του Μόρνου»!! (από άρθρο της «Εφημερίδος των Κυριών», Οκτώβριος 1909).Ενα μεγάλο μέρος των φωτογραφιών ζωντανεύουν τη σκληρή ζωή της Ελληνίδας αγρότισσας:
Κάποιες απ' αυτές, παρμένες από το ημερολόγιο του 1966 της Πανελλαδικής Ενωσης Γυναικών, δείχνουν χέρια γεροντικά, ροζιασμένα από τη δουλιά - και πόσο εκφραστικά!
Αλλα χέρια που προσπαθούν να μάθουν γράμματα «δουλεύοντας» τον κοντυλοφόρο (η μάστιγα του αναλφαβητισμού) και το σκαμμένο από το μόχθο πρόσωπο μιας αγρότισσας με το τσαπί στον ώμο να ατενίζει τον ορίζοντα καρτερικά και πικραμένα...
Υπό το βλέμμα του επόπτη
Δουλεύουν στην ασφαλτόστρωση πάντα υπό το βλέμμα του επόπτη (φωτογραφία Σπύρου Μελετζή, από έντυπο του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου)
Πιο κάτω, μαντιλοφορούσες τσαπίζουν υπό το βλέμμα του επόπτη. Είναι προφανώς εργάτριες γης...
Τρεις άλλες φωτογραφίες - μεταπολεμικές - δείχνουν πόσο λίγο «ιπποτική» στάθηκε η καθεστηκυία τάξη απέναντι στο λεγόμενο ασθενές φύλο.
Οταν τη συνέφερε ξεχνούσε κάθε αβρότητα και χρησιμοποιούσε τις γυναίκες του λαού στις πιο σκληρές και δύσκολες δουλιές.
Οπως λ.χ. σε μια φωτογραφία του 1947, όπου στην Ηπειρο μια νεαρή γυναίκα σπάει πέτρες για την κατασκευή δρόμου.
Δίπλα, μια φωτογραφία του Σπύρου Μελετζή «ζωγραφίζει» γυναίκες να δουλεύουν στην ασφαλτόστρωση - πάντα υπό το βλέμμα του επόπτη. Και μια τρίτη - του 1957 αυτή - δείχνει μια γυναίκα να προχωράει φορτωμένη με δυσκολία - είναι φορτοεκφορτωτής!
Αργή, βασανιστική πορεία:
Η γυναίκα, σπρωγμένη από την ανάγκη, θα κάνει όλα τα επαγγέλματα και όχι μόνο αυτά που σύμφωνα με την κατεστημένη άποψη «προσιδιάζουν στη γυναικεία φύση».
Στις αρχές του αιώνα μετανάστριες πάνε στην Αμερική για να δουλέψουν στον ιματισμό, στον Καναδά (φωτογραφία στο Μόντρεαλ). Το 1930 οι γυναίκες αποτελούν το 83% των εργατών στην κλωστοϋφαντουργία.
Η Μικρασιατική Καταστροφή τροφοδοτεί τα εργοστάσια με χιλιάδες εργάτριες και δίνει ώθηση στο γυναικείο κίνημα. Εργάτριες φωτογραφίζονται στον Πειραιά, στο Βόλο (καπνεργοστάσιο Ματσάγγου). Και πάλι, το 1930 αποτελούν το 70% των εργατών στην καπνοβιομηχανία.
Μια φωτογραφία του 1935 δείχνει δεκάδες νύφες να ποζάρουν μόνες, χωρίς τους γαμπρούς! Είναι ομαδικοί γάμοι εργατοϋπαλλήλων της καπνοβιομηχανίας «Παπαστράτου». Την ίδια εποχή (1932) εργάτριες στο Λαύριο κάνουν διαλογή μεταλλευμάτων με τα χέρια!Ομως η ζωή προχωρά, οι γυναίκες γίνονται επιστήμονες, καλλιτέχνιδες, ολυμπιονίκες - κι όχι μόνο!
Η φωτογραφία της Αννας Βερούλη μας θυμίζει ότι κέρδισε το χρυσό μετάλλιο στο ακόντιο στους Πανευρωπαϊκούς Αγώνες του 1982. Και να σκεφτεί κανείς ότι παρά τις προσπάθειες που έγιναν για να επιτραπεί στις γυναίκες να συμμετάσχουν στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896 τίποτα δεν κατορθώθηκε. Κάποιος μάλιστα έκανε, μέσω του Τύπου, μια πρόταση που αναδημοσιεύτηκε στην «Εφημερίδα των Κυριών» της 5/2/1895:
Επάγγελμα φορτοεκφορτωτής (φωτογραφία Κ. Μεγαλοκονόμου)
«Η συμμετοχή των γυναικών στους Ολυμπιακούς Αγώνες αποβαίνει αδύνατος. Αν παρά ταύτα, οι γυναίκες επιμένουν να συμμετάσχουν, τότε ας κάνουν κάτι άλλο για την επιτυχία των αγώνων. Να διαθέτουν εισιτήρια για το στάδιο, να σχηματίσουν επιτροπές εράνων, να συγκεντρώσουν χρήματα για τους αγώνες και αυτό θα είναι η συμμετοχή του ωραίου φύλου στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896»!!«Εμείς οι εργάτες είμαστε που με τον ιδρώτα μας ποτίζουμε τη γη για να γεννά» τραγούδησε ο Κωστής Παλαμάς, αλλά η ζωή και η ιστορία των Ελληνίδων εργατριών, που έφερναν στον κόσμο τη νέα αδούλωτη γενιά, μένει ακόμα να γραφεί.
Η συνωμοσία της σιωπής
Στον πρόλογο του λευκώματος γίνεται μια εκτεταμένη αναφορά στις πρώτες ενέργειες των εργατριών που άρχισαν στο εξωτερικό με τη βιομηχανική επανάσταση.
Ο πρόλογος αυτός μας θυμίζει τα λίγα κείμενα που έχουν γραφεί ως τώρα για το γυναικείο προλεταριάτο της χώρας μας...
Κι όμως, πολλές γυναίκες πήραν μέρος σε απεργίες - ορισμένες αποκλειστικά απεργίες εργατριών - πολλές συμμετείχαν στο εργατικό κίνημα και περπάτησαν σε εργατικά συλλαλητήρια.
Κάποιες έπεσαν νεκρές από σφαίρες:
Γιατί όμως αυτή η σιωπή;
Την απάντηση δίνει η Ιρις Αυδή - Καλκάνη, που αποκάλυψε με το βιβλίο της «Εκείνο το πρωί» την πρώτη απεργία εργατριών στην Ελλάδα, από τις εργάτριες του εργοστασίου «Ρετσίνα» στον Πειραιά, το 1892.
Ηθελαν να τους μειώσουν το μεροκάματο κατά 20%!
Οι πρώτες απεργίες
Στο λεύκωμα «Γυναίκα για πάντα» γίνεται αναφορά στις πρώτες γυναικείες απεργίες που έγιναν σε Ευρώπη και Αμερική.
Ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Θόδωρος Καρζής παρατηρεί μάλιστα ότι το βάρος της Βιομηχανικής Επανάστασης σήκωναν στους ώμους τους κατά κύριο λόγο οι γυναίκες (οι εργοστασιάρχες τις προτιμούσαν ως φτηνότερη εργατική δύναμη) κι έτσι δημιουργήθηκε καθαρά γυναικείος συνδικαλισμός.
Το 1910, με εισήγηση της Κλάρας Τσέτκιν, καθιερώνεται η 8η του Μάρτη σαν Ημέρα της Γυναίκας, για να τιμηθούν οι απεργοί της Ν. Υόρκης.
Η Μαρία Χουσιάδου (1924) στην απεργία καπνεργατών στην Καβάλα, η Βασιλική Γεωργαντέλλη, που έγκυο έξι μηνών τη θέρισαν οι σφαίρες στις 8 Αυγούστου του 1926, η καπνεργάτρια Κωνσταντέλλη από το Αγρίνιο (1927), η καπνεργάτρια Αναστασία Καρανικόλα, στέλεχος του ΚΚΕ (9 Μάη 1936) στη Θεσσαλονίκη.Ο επισκέπτης του Σουφλίου θα δει με έκπληξη στο Τοπικό Μουσείο Μεταξουργίας ενδιαφέροντα στοιχεία για τους αγώνες και τις απεργίες των εργατριών που δούλευαν από μικρά παιδιά και συχνά πέθαιναν από φυματίωση...
Γιατί όμως αυτή η σιωπή;
Την απάντηση δίνει η Ιρις Αυδή - Καλκάνη, που αποκάλυψε με το βιβλίο της «Εκείνο το πρωί» την πρώτη απεργία εργατριών στην Ελλάδα, από τις εργάτριες του εργοστασίου «Ρετσίνα» στον Πειραιά, το 1892.
Ηθελαν να τους μειώσουν το μεροκάματο κατά 20%!
«Τα λίγα στοιχεία που γνωρίζουμε για την απεργία, σημειώνει η συγγραφέας, έφτασαν σ' εμάς μόνο μέσα από τον Τύπο της εποχής.
("Εφημερίς" του Κορομηλά). Και εκεί όμως η σημαντική αυτή γυναικεία εργατική κινητοποίηση αναφέρεται αδιάφορα και υποτονικά, στα πλαίσια της προσπάθειας αγνόησης κάθε θέματος που αφορά την εργατική τάξη και μείωσης της σημασίας του, αλλά και τις γυναίκες της τάξης αυτής ειδικότερα... με δυο τρεις λέξεις, χωρίς κανένα σχόλιο, περισσότερο σαν παράξενο γεγονός που θα κινήσει το ενδιαφέρον του κοινού παρά σαν σημαντική εργατική εκδήλωση με ιδιαίτερη σημασία. Αντίθετα, η απεργία όχι μόνον αναφέρεται από την "Εφημερίδα των Κυριών", το φεμινιστικό περιοδικό που εκδίδει από το 1887 η Καλλιρρόη Παρρέν, αλλά η συντάκτρια της είδησης, προφανώς η ίδια η εκδότρια που έχει και την ευθύνη για κάθε άρθρο που δεν υπογράφεται, υπερασπίζεται τις απεργούς.
... Με την απεργία αποδεικνύεται πως οι εργαζόμενες γυναίκες στη χώρα μας, αντίθετα απ' ό,τι πιστεύεται, πάλευαν από πολύ νωρίς ενάντια στους εργοδότες, όχι απλά συμπληρωματικά στο πλευρό των εργατών, αλλά και αυτόνομα, σε μια εποχή που κάθε γυναίκα είναι ακόμα μια ετερόφωτη προσωπικότητα, εξαρτημένη πάντα από έναν άντρα, χωρίς δική της άποψη και θέληση, με συνέπεια η υποταγή της στον άντρα και στον εργοδότη να θεωρείται αυτονόητη».Ετσι, λοιπόν, το κατεστημένο «εκδικήθηκε» αυτές τις ανυπάκουες γυναίκες που σήκωσαν κεφάλι, αυτές τις αντάρτισσες των πόλεων, με τη σιωπή... Δεν έπρεπε να γίνουν παραδείγματα προς μίμηση, αντίθετα έπρεπε να εφαρμοστεί το «διαίρει και βασίλευε» ανάμεσα στις γυναίκες που πληρώνονταν λιγότερο και τους άντρες εργάτες... Μην ξεχνάμε ότι την εποχή εκείνη, με ανύπαρκτη ακόμα την εργατική νομοθεσία και στα πλαίσια του ελεύθερου ανταγωνισμού οι εργάτες δουλεύουν εξαντλητικά.Ισχύει η ατομική συμφωνία μεταξύ εργάτη και εργοδότη, που μόνος του καθορίζει το χρόνο δουλιάς, την πρόσληψη και απόλυση των εργατών χωρίς καμιά υποχρέωση για αποζημίωση (μήπως όλα αυτά μας θυμίζουν τα «εκσυγχρονιστικά» που γίνεται προσπάθεια να επιβληθούν σήμερα από κυβερνήσεις και εργοδότες στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου;).
Οι πρώτες απεργίες
Στο λεύκωμα «Γυναίκα για πάντα» γίνεται αναφορά στις πρώτες γυναικείες απεργίες που έγιναν σε Ευρώπη και Αμερική.
Ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Θόδωρος Καρζής παρατηρεί μάλιστα ότι το βάρος της Βιομηχανικής Επανάστασης σήκωναν στους ώμους τους κατά κύριο λόγο οι γυναίκες (οι εργοστασιάρχες τις προτιμούσαν ως φτηνότερη εργατική δύναμη) κι έτσι δημιουργήθηκε καθαρά γυναικείος συνδικαλισμός.
Η πρώτη γυναικεία απεργία έγινε στην αγγλική πόλη Ουόρτσεστερ το 1804 από τις εργάτριες που κατασκεύαζαν γάντια, το 1831 τις ακολουθούν οι Γαλλίδες καπελούδες.
Στις ΗΠΑ, το 1828 η απεργία των υφαντριών του Ντόβερ είχε επιτυχία κατά 100% και μια εφημερίδα καλεί την κυβέρνηση να ενεργοποιήσει την πολιτοφυλακή να προλάβει την επιβολή γυναικοκρατίας!
Αλλά και το 1836 μια μεγάλη διαδήλωση εργατριών στο Λόουελ της Μασσαχουσέτης κατατρομάζει τις αρχές, που νομίζουν ότι πρόκειται για λαϊκή επανάσταση!
Το 1910, με εισήγηση της Κλάρας Τσέτκιν, καθιερώνεται η 8η του Μάρτη σαν Ημέρα της Γυναίκας, για να τιμηθούν οι απεργοί της Ν. Υόρκης.
Ηδη, το 1909 στη Ν. Υόρκη μια θυελλώδης απεργία των πουκαμισούδων, που συμπαρέσυρε 30.000 άτομα (από τα οποία 75% ήταν γυναίκες), διήρκεσε 13 εβδομάδες!
Στο διάστημα αυτό οι απεργοί πείνασαν, ξυλοκοπήθηκαν, κακοποιήθηκαν, πέρασαν από δίκη.
Στο διάστημα αυτό οι απεργοί πείνασαν, ξυλοκοπήθηκαν, κακοποιήθηκαν, πέρασαν από δίκη.
«Η απεργία σου στρέφεται εναντίον της φύσης και του θεού»(!) είπε ένας δικαστής σε κατηγορούμενη εργάτρια. Αλλά ο Μπέρναντ Σω από την απέναντι όχθη του Ατλαντικού έστειλε την απάντηση: «Θαυμάσια! Η μεσαιωνική Αμερική βρίσκεται πάντα σε στενές προσωπικές σχέσεις με τον Παντοδύναμο»!
Της πείνας σκλάβες...
Στην πραγματικότητα, οι συνθήκες εργασίας και ζωής των εργατριών με τη Βιομηχανική Επανάσταση ήταν απίστευτα δραματικές:
Στην Ελλάδα μετά το 1918
Με την ίδρυση του ΣΕΚΕ (ΚΚΕ) οι αγώνες των εργατριών αποκτούν το πιο γερό τους στήριγμα. Στο 1ο Ιδρυτικό Συνέδριό του, στο Πρόγραμμα, διατυπώνονται τα εξής:
Ο «Ριζοσπάστης» του 1920 φιλοξενεί σειρά άρθρων της Ιωάννας Κομιώτη, που τοποθετούν το γυναικείο ζήτημα στη σωστή κοινωνική του βάση.
Στα 1924 στις μεγάλες και μαχητικές διαδηλώσεις των καπνεργατών της Καβάλας, που διεκδικούσαν αύξηση των εξευτελιστικών τους μεροκάματων και μείωση του 12ωρου, παίρνουν μέρος και οι καπνεργάτριες.
Πηγές:
Λεύκωμα «Γυναίκα για πάντα», Κούλας Ξηραδάκη - Δώρας Φακιόλα - Καλοτύχου. Θόδωρου Καρζή «Η γυναίκα στον 20ό αιώνα» (εκδόσεις Φιλιππότη). Ιρις Αυδή - Καλκάνη «Εκείνο το πρωί» (εκδόσεις «Νέοι Καιροί»). Μαίρης Χρυσικοπούλου «Γυναικείες μορφές της Αιτωλοακαρνανίας», «Ριζοσπάστης», 9/12/1998. «Το ΚΚΕ για την απελευθέρωση της γυναίκας».
Στην πραγματικότητα, οι συνθήκες εργασίας και ζωής των εργατριών με τη Βιομηχανική Επανάσταση ήταν απίστευτα δραματικές:
Εργάζονταν από τα ξημερώματα μέχρι το βράδυ, πολλές δεν έβλεπαν το φως του ήλιου, έτρωγαν απαίσια, δούλευαν με το νερό συχνά μέχρι τα γόνατα, μέσα σε θορύβους που ξεκούφαιναν, μέσα στο χνούδι και στη σκόνη, σε σκοτεινούς, υγρούς, πνιγερούς χώρους. Γρήγορα προσβάλλονταν από διάφορες αρρώστιες, με προεξάρχουσα τη φυματίωση. Με την απειλή της απόλυσης πολλοί βιομήχανοι διατηρούσαν στο εργοστάσιό τους χαρέμι. Τα μωρά γεννιούνταν πότε στο σπίτι, πότε στο εργοστάσιο, για να μεγαλώσουν μετά σε κάποια τρώγλη ή στη λάσπη του δρόμου. Οσα επιζούσαν, δούλευαν κι αυτά στα εργοστάσια. Οι μητέρες, μη έχοντας τη δυνατότητα να θηλάσουν τα παιδιά τους, εργάζονταν με φοβερούς πόνους στο στήθος, μουσκεμένες αδιάκοπα από το γάλα που έτρεχε.
Η πιο τραγική μοίρα ήταν αυτή των γυναικών που δούλευαν στα ανθρακωρυχεία. Μισόγυμνες, να έρπουν μέσα σε γαλαρίες που το ύψος τους δεν ξεπερνούσε το μισό μέτρο... Δούλευαν 14 ώρες την ημέρα, στη διάρκεια της οποίας διανύανε 17-35 χιλιόμετρα μέσα στις στοές. Χωρίς να μπορούν να ισιώσουν το σώμα τους, μέσα στο σκοτάδι! Το χειμώνα δούλευαν έξι μήνες βυθισμένες στο νερό, έτσι που το δέρμα των ποδιών τους ξεκολλούσε, όπως άλλωστε και το δέρμα του θώρακα από την αλυσίδα του βαγονέτου που έσερναν.Το 1842 μόνο στα ανθρακωρυχεία της Σκοτίας, της Ουαλίας και της Κορνουάλης δούλευαν 8.000 γυναίκες και παιδιά...
Στην Ελλάδα μετά το 1918
Με την ίδρυση του ΣΕΚΕ (ΚΚΕ) οι αγώνες των εργατριών αποκτούν το πιο γερό τους στήριγμα. Στο 1ο Ιδρυτικό Συνέδριό του, στο Πρόγραμμα, διατυπώνονται τα εξής:
« - Το δικαίωμα της ψηφοφορίας και της εκλογής εις άνδρας και γυναίκας για κάθε είδος εκλογής.- Πλήρης αστική, πολιτική, οικονομική και κοινωνική εξίσωση γυναικών, ανδρών. Κατάργηση όλων των νόμων που περιορίζουν τα δικαιώματα της γυναίκας και του νόθου παιδιού.- Ιδρυση χωριστών φυλακών για ανηλίκους και γυναίκες και για τα πολιτικά αδικήματα.- Η με νόμο απαγόρευση της νυχτερινής εργασίας για παιδιά και γυναίκες.- Η με νόμο υποχρέωση των δήμων και κοινοτήτων να συντηρούν γυναικολογικά μαιευτήρια για τις γυναίκες των εργατών, με πλήρεις αποδοχές για οχτώ εβδομάδες πριν και οχτώ εβδομάδες μετά τον τοκετό.- Η καθιέρωση του πολιτικού γάμου».Το 1920 ιδρύονται οι πρώτοι γυναικείοι σύλλογοι και σωματεία, εκδίδεται το περιοδικό «Ο Αγώνας της Γυναίκας», ενώ τον ίδιο χρόνο στις εκλογές ρίχνεται το σύνθημα: «Σφυρί, δρεπάνι και ψήφο στο φουστάνι».
Ο «Ριζοσπάστης» του 1920 φιλοξενεί σειρά άρθρων της Ιωάννας Κομιώτη, που τοποθετούν το γυναικείο ζήτημα στη σωστή κοινωνική του βάση.
Στα 1924 στις μεγάλες και μαχητικές διαδηλώσεις των καπνεργατών της Καβάλας, που διεκδικούσαν αύξηση των εξευτελιστικών τους μεροκάματων και μείωση του 12ωρου, παίρνουν μέρος και οι καπνεργάτριες.
Το Φλεβάρη του 1929, το Ενιαίο Μέτωπο Εργατών - Αγροτών, στο πρόγραμμά του για τις γερουσιαστικές εκλογές, ζητά εξίσωση του μεροκάματου των εργατριών και αγροτισσών με τους άνδρες. Το ίδιο μεροκάματο με τους ενήλικους στους νέους και τις νέες για την ίδια δουλιά. Απαγόρευση της νυκτερινής εργασίας των νέων κάτω των 18 ετών, άδεια τοκετού κλπ. και οργανώνονται στις μεγάλες πόλεις πολυπληθείς συγκεντρώσεις γυναικών, μ' αυτά τα συνθήματα.
Αυτά τα χρόνια στάλθηκαν με το «Ιδιώνυμο» στις φυλακές «Αβέρωφ» οι πρώτες κομμουνίστριες. Τις πρώτες συλλήψεις ακολουθούν αμέτρητες άλλες και στέλνονται μαζικά οι αγωνίστριες στις φυλακές και τα ξερονήσια.Και έπεται συνέχεια από τους ηρωικούς αγώνες των γυναικών του λαού, στην περίοδο της Εθνικής Αντίστασης, ακόμη και με το όπλο στο χέρι ή π.χ. σε άλλους αγώνες όπως οι διαδηλώσεις του θεσσαλικού λαού κατά της γερμανικής και ράλλικης τρομοκρατίας το 1944 που τον οργάνωσαν οι γυναίκες. Αλλά και στον αγώνα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, που επίσης πάλεψαν ίσα με τους άνδρες συναγωνιστές τους, φτάνοντας να αποτελούν το 30%-35% του ΔΣΕ.
Και στα κατοπινά δύσκολα χρόνια ως τα σήμερα, οι γυναίκες των λαϊκών στρωμάτων δε σταμάτησαν να αγωνίζονται. Ποια θα ήταν η πορεία της ανθρωπότητας, χωρίς τους αγώνες των εργατών, αλλά και των εργατριών;
Πηγές:
Λεύκωμα «Γυναίκα για πάντα», Κούλας Ξηραδάκη - Δώρας Φακιόλα - Καλοτύχου. Θόδωρου Καρζή «Η γυναίκα στον 20ό αιώνα» (εκδόσεις Φιλιππότη). Ιρις Αυδή - Καλκάνη «Εκείνο το πρωί» (εκδόσεις «Νέοι Καιροί»). Μαίρης Χρυσικοπούλου «Γυναικείες μορφές της Αιτωλοακαρνανίας», «Ριζοσπάστης», 9/12/1998. «Το ΚΚΕ για την απελευθέρωση της γυναίκας».