Patria o Muerte * Πα­τρί­δα ή Θά­να­τος: Αλήθεια για ποια Πατρίδα ?

Ποιός είναι στ’ αλήθεια πατριώτης;

Aυτός ?

ή Αυτός ?

***

Ας ξαναθυμηθούμε: «Αγα­πά­με την Ελ­λά­δα και το λαό της πε­ρισ­σό­τε­ρο από τους κα­τη­γό­ρους μας… Ακρι­βώς αγω­νι­ζό­μα­στε για να ξη­με­ρώ­σουν στη χώρα μας κα­λύ­τε­ρες μέρες, χωρίς πείνα και πό­λε­μο… και, όταν χρεια­στεί, θυ­σιά­ζου­με και τη ζωή μας… Ετσι αγα­πά­με εμείς την Ελ­λά­δα, με την καρ­διά μας και με το αίμα μας».

ΑΠΟ ATEXNOS3 ΣΤΟ ΦΕΒ 8, 2018

ΑΠΟ­ΨΕΙΣ

Γρά­φει ο Νίκος Μότ­τας //

Με αφορ­μή τις τε­λευ­ταί­ες εξε­λί­ξεις για το ζή­τη­μα του ονό­μα­τος της «Μα­κε­δο­νί­ας» και τα εθνι­κι­στι­κά συλ­λα­λη­τή­ρια σε Θεσ­σα­λο­νί­κη και Αθήνα, επα­νήλ­θαν δυ­να­μι­κά στο προ­σκή­νιο του δη­μό­σιου δια­λό­γου μια σειρά έν­νοιες, όπως αυτές του «πα­τριω­τι­σμού», της «πα­τρί­δας», της «εθνι­κής ενό­τη­τας». Τα αστι­κά κόμ­μα­τα, από τον κυ­βερ­νη­τι­κό συ­να­σπι­σμό των ΣΥ­ΡΙ­ΖΑ-ΑΝΕΛ μέχρι τη ΝΔ και τη να­ζι­στι­κή εγκλη­μα­τι­κή Χρυσή Αυγή, επι­δί­δο­νται ξανά στο γνώ­ρι­μο τους παι­χνί­δι των αλ­λη­λο­κα­τη­γο­ριών περί «εθνι­κής προ­δο­σί­ας», μειο­δο­σί­ας κλπ. Πρό­κει­ται για χι­λιο­παιγ­μέ­νο έργο.

Στην εποχή μας- εποχή κυ­ριαρ­χί­ας του μο­νο­πω­λια­κού κα­πι­τα­λι­σμού, δη­λα­δή του ιμπε­ρια­λι­σμού- το ολο­κλη­ρω­τι­κό πέ­ρα­σμα της αστι­κής τάξης στην αντί­δρα­ση σφρα­γί­ζει ανε­ξί­τη­λα κάθε πεδίο εσω­τε­ρι­κής αλλά και εξω­τε­ρι­κής κοι­νω­νι­κο­οι­κο­νο­μι­κής και πο­λι­τι­κής κα­τά­στα­σης. Σε αυτό το ιστο­ρι­κό πλαί­σιο και στις δε­δο­μέ­νες συν­θή­κες της τα­ξι­κής κοι­νω­νί­ας μπο­ρεί και πρέ­πει να ερ­μη­νευ­τεί η έν­νοια του «πα­τριω­τι­σμού». Με απλού­στε­ρα λόγια, σε μια τα­ξι­κή κοι­νω­νία όπως αυτή που ζούμε, ο πα­τριω­τι­σμός έχει τα­ξι­κό πρό­ση­μο και πε­ριε­χό­με­νο. Κάθε κοι­νω­νι­κή τάξη αντι­με­τω­πί­ζει την έν­νοια της πα­τρί­δας μέσα από το πρί­σμα των ει­δι­κών της συμ­φε­ρό­ντων.

Είναι αδύ­να­το και συ­νά­μα πα­ρά­λο­γο- από κάθε άπο­ψη- να μιλά κά­ποιος για πα­τριω­τι­σμό πέρα και έξω από το τα­ξι­κό πλαί­σιο της κοι­νω­νί­ας. Εκ­με­ταλ­λευ­τές και εκ­με­ταλ­λευό­με­νοι δεν έχουν την ίδια πα­τρί­δα. Η «πα­τρί­δα» του κε­φα­λαί­ου, της αστι­κής τάξης, δεν είναι άλλη από το κέρ­δος. «Το κε­φά­λαιο», ση­μεί­ω­νε ο Λένιν,«θέτει τη δια­φύ­λα­ξη της συμ­μα­χί­ας των κα­πι­τα­λι­στών όλων των χωρών ενά­ντια στους ερ­γα­ζό­με­νους πάνω από τα συμ­φέ­ρο­ντα της πα­τρί­δας, του λαού και από οτι­δή­πο­τε άλλο». Έτσι, για τους κα­πι­τα­λι­στές, η έν­νοια της πα­τρί­δας υπάρ­χει στο βαθμό που τους προ­σφέ­ρει τη διευ­κό­λυν­ση να διαιω­νί­ζουν τη δική τους ύπαρ­ξη ως τάξη εκ­με­ταλ­λευ­τών.

Η ελ­λη­νι­κή ιστο­ρία του 20ου αιώνα βρί­θει πα­ρα­δειγ­μά­των όπου οι έν­νοιες «πα­τριω­τι­σμός» και «εθνι­κό συμ­φέ­ρον» χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­καν από την αστι­κή τάξη και τους πο­λι­τι­κούς της εκ­προ­σώ­πους προ­κει­μέ­νου να ικα­νο­ποι­ή­σουν τα δικά τους- τα­ξι­κά- συμ­φέ­ρο­ντα.

• 
  

  Μι­κρα­σια­τι­κή εκ­στρα­τεία: Όταν οι επι­διώ­ξεις της ελ­λη­νι­κής άρ­χου­σας τάξης οδή­γη­σαν στην τρα­γω­δία του 1922.
  Για την «πα­τρί­δα» και τα«εθνι­κά συμ­φέ­ρο­ντα» έστελ­νε, το 1919, η κυ­βέρ­νη­ση Ελ.Βε­νι­ζέ­λου τους έλ­λη­νες στρα­τιώ­τες να συμ­με­τά­σχουν στην ιμπε­ρια­λι­στι­κή επί­θε­ση ενά­ντια στη νεαρή Σο­βιε­τι­κή Ρωσία.

• Για την «πα­τρί­δα» και τα «εθνι­κά συμ­φέ­ρο­ντα» – στο όνομα της «Με­γά­λης Ιδέας»– έλαβε χώρα η μι­κρα­σια­τι­κή εκ­στρα­τεία το 1919 που κα­τέ­λη­ξε με την τρα­γω­δία του 1922.

• Την «πα­τρί­δα» και τα «εθνι­κά συμ­φέ­ρο­ντα» επι­κα­λού­νταν ο φα­σί­στας-δι­κτά­το­ρας Με­τα­ξάς για τη δη­μιουρ­γία ενός κρά­τους στα πρό­τυ­πα της χι­τλε­ρι­κής Γερ­μα­νί­ας, ενώ τις ίδιες έν­νοιες επι­κα­λού­νταν το αστι­κό πο­λι­τι­κό προ­σω­πι­κό, των Τσο­λά­κο­γλου και των Ράλ­λη­δων, όταν συ­νερ­γά­ζο­νταν με τους κα­τα­κτη­τές Ναζί. Στο όνομα του «εθνι­κού συμ­φέ­ρο­ντος» ο «Γέρος της Δη­μο­κρα­τί­ας» Γε­ώρ­γιος Πα­παν­δρέ­ου αι­μα­το­κυ­λού­σε, απο κοι­νού με τους βρε­τα­νούς ιμπε­ρια­λι­στές, την Αθήνα το Δε­κέμ­βρη του ’44.

• Στο όνομα της «πα­τρί­δας» και των «εθνι­κών συμ­φέ­ρο­ντων»στάλ­θη­καν οι έλ­λη­νες στρα­τιώ­τες στον ιμπε­ρια­λι­στι­κό πό­λε­μο της Κο­ρέ­ας το 1950-53.

• Την «πα­τρί­δα» και τα «εθνι­κά συμ­φέ­ρο­ντα» επι­κα­λού­νταν οι απρι­λια­νοί πρα­ξι­κο­πη­μα­τί­ες όταν εγκα­θι­στού­σαν τη Χού­ντα των συ­νταγ­μα­ταρ­χών τον Απρί­λη του 1967.

• Στο όνομα της «πα­τρί­δας» και των «εθνι­κών συμ­φέ­ρο­ντων»η Ελ­λά­δα έγινε μέλος των ιμπε­ρια­λι­στι­κών ορ­γα­νι­σμών (ΝΑΤΟ, ΕΕ), πα­ρεί­χε βο­ή­θεια και ποι­κί­λες διευ­κο­λύν­σεις στον Πό­λε­μο του Κόλ­που (1991), στο ΝΑ­ΤΟϊ­κό σφα­γείο της Γιου­γκο­σλα­βί­ας (1999), στους αμε­ρι­κα­νο­να­τοϊ­κούς πο­λέ­μους σε Αφ­γα­νι­στάν (2001), Ιράκ (2003), Λιβύη (2011), Συρία (2011-12). Στο όνομα της εξυ­πη­ρέ­τη­σης των «εθνι­κών συμ­φέ­ρο­ντων» οι αστι­κές κυ­βερ­νή­σεις (ΠΑΣΟΚ, ΝΔ και σή­με­ρα ΣΥ­ΡΙ­ΖΑ-ΑΝΕΛ) δί­νουν γη και ύδωρ στους ευ­ρω­α­τλα­ντι­κούς φο­νιά­δες, πα­ρα­χω­ρούν στρα­τιω­τι­κές βά­σεις, αε­ρο­δρό­μια, λι­μά­νια, εμπλέ­κο­ντας τη χώρα ολο­έ­να και βα­θύ­τε­ρα στο κου­βά­ρι των εν­δοι­μπε­ρια­λι­στι­κών αντα­γω­νι­σμών σε Βαλ­κά­νια και Μέση Ανα­το­λή.

Τις ίδιες έν­νοιες- της πα­τρί­δας, του πα­τριω­τι­σμού, του εθνι­κού συμ­φέ­ρο­ντος- επι­κα­λεί­ται η άρ­χου­σα αστι­κή τάξη και το πο­λι­τι­κό της προ­σω­πι­κό όταν πρό­κει­ται να επι­βά­λει αντι­λαϊ­κά-αντερ­γα­τι­κά μέτρα, μνη­μό­νια διαρ­κεί­ας, μη­χα­νι­σμούς δη­μο­σιο­νο­μι­κής επι­τή­ρη­σης. Στο όνομα του «εθνι­κού συμ­φέ­ρο­ντος», οι κα­τα­σταλ­τι­κοί μη­χα­νι­σμοί του κρά­τους ξυ­λο­φορ­τώ­νουν ερ­γά­τες, απερ­γούς, συν­δι­κα­λι­στές, μα­θη­τές, συ­ντα­ξιού­χους, αγρό­τες όταν αυτοί «ση­κώ­νουν κε­φά­λι» ενά­ντια στην κα­πι­τα­λι­στι­κή βαρ­βα­ρό­τη­τα.

Έτσι οριο­θε­τεί η αστι­κή τάξη κάθε κρά­τους τον «πα­τριω­τι­σμό» της- κό­βο­ντας και ρά­βο­ντας τον στα μέτρα των συμ­φε­ρό­ντων της. «Πα­τριω­τι­κό» και «εθνι­κά συμ­φέ­ρον» είναι ότι συμ­φέ­ρει τη διαιώ­νι­ση της εξου­σί­ας των μο­νο­πω­λί­ων. Στο πλαί­σιο αυτό- και προ­κει­μέ­νου να κα­τα­φέρ­νει να εξα­πα­τά όσο πε­ρισ­σό­τε­ρο γί­νε­ται το λαό- ο αστι­κός πα­τριω­τι­σμός εμ­φα­νί­ζει δύο όψεις, οι οποί­ες και εναλ­λάσ­σο­νται ανα­λό­γως των πε­ρι­στά­σε­ων.

Οι δύο αυτές όψεις είναι, απ’ τη μια πλευ­ρά ο εθνι­κι­σμός και απ’ την άλλη ο κο­σμο­πο­λι­τι­σμός. Πρό­κει­ται για τις δύο όψεις του ίδιου νο­μί­σμα­τος. Το πα­ρά­δειγ­μα της ονο­μα­σί­ας της ΠΓΔΜ και των σχέ­σε­ων της Ελ­λά­δας με το γει­το­νι­κό κρά­τος είναι εν­δει­κτι­κό της χρή­σης του δι­πό­λου εθνι­κι­σμού-κο­σμο­πο­λι­τι­σμού από την ελ­λη­νι­κή αστι­κή τάξη. Η φαι­νο­με­νι­κή αντι­πα­ρά­θε­ση εθνι­κι­σμού-κο­σμο­πο­λι­τι­σμού έχει στόχο να απο­προ­σα­να­το­λί­σει το λαό, εγκλω­βί­ζο­ντας τον στην «ονο­μα­το­λο­γία», την ίδια ώρα που έλ­λη­νες κε­φα­λαιο­κρά­τες κά­νουν «μπίζ­νες» στην ΠΓΔΜ με αθρόα εξα­γω­γή κε­φα­λαί­ων ενώ, ταυ­τό­χρο­να, προ­ω­θού­νται τα ιμπε­ρια­λι­στι­κά σχέ­δια για έντα­ξη της χώρας στον ευ­ρω­α­τλα­ντι­κό άξονα.

Ποιά είναι, λοι­πόν, η στάση της κυ­ρί­αρ­χης ελ­λη­νι­κής αστι­κής τάξης στο θέμα της ΠΓΔΜ; Την απά­ντη­ση τη δί­νουν οι αριθ­μοί: Σε 477,3 εκα­τομ. ευρώ ανέρ­χε­ται το ύψος του επεν­δε­δυ­μέ­νου ελ­λη­νι­κού κε­φα­λαί­ου στην ΠΓΔΜ κατά την πε­ρί­ο­δο 1997-2015, ενώ η Ελ­λά­δα κα­τα­τάσ­σε­ται στην 3η θέση με­τα­ξύ των χωρών προ­έ­λευ­σης άμε­σων ξένων επεν­δύ­σε­ων στη γει­το­νι­κή χώρα από το 1997 (Ρι­ζο­σπα­στης, 6-7 Γε­νά­ρη 2018).

«Ποιος είναι λοι­πόν πα­τριώ­της; Αυτοί ή εμείς; Το κε­φά­λαιο δεν έχει πα­τρί­δα και τρέ­χει να βρει κέρδη σ’ όποια χώρα υπάρ­χου­νε τέ­τοια. Γι’ αυτό δε νοιά­ζε­ται κι ούτε συ­γκι­νεί­ται με την ύπαρ­ξη των συ­νό­ρων και του κρά­τους. Ενώ εμείς, το μόνο πού δια­θέ­του­με, είναι οι κα­λύ­βες μας και τα πε­ζού­λια μας. Αυτά αντί­θε­τα από το κε­φά­λαιο που τρέ­χει, οπού βρει κέρδη, δε μπο­ρούν να κι­νη­θούν και πα­ρα­μέ­νουν μέσα στη χώρα που κα­τοι­κού­με. Ποιος, λοι­πόν, μπο­ρεί να εν­δια­φερ­θεί κα­λύ­τε­ρα για την πα­τρί­δα του; Αυτοί που ξε­πορ­τί­ζουν τα κε­φά­λαια τους από τη χώρα μας ή εμείς που πα­ρα­μέ­νου­με με τα πε­ζού­λια μας εδώ;»

– Άρης Βε­λου­χιώ­της, Λόγος στη Λαμία, 22 Οκτώ­βρη 1944.

Ο πα­τριω­τι­σμος της ερ­γα­τι­κής τάξης

Στον αντί­πο­δα του αστι­κού πα­τριω­τι­σμού στέ­κε­ται ο τα­ξι­κός πα­τριω­τι­σμός- αυτός της ερ­γα­τι­κής τάξης και των σύμ­μα­χων στρω­μά­των της. Από το έργο των Μαρξ- Έν­γκελς-Λέ­νιν συ­νά­γε­ται το συ­μπέ­ρα­σμα ότι η εθνι­κή και κοι­νω­νι­κή απε­λευ­θέ­ρω­ση δεν απο­τε­λεί εθνι­κό, αλλά κοι­νω­νι­κό κα­θή­κον της ερ­γα­τι­κής τάξης που αφορά όλες τις χώρες και για την πραγ­μά­τω­ση του απαι­τεί­ται η αλ­λη­λεγ­γύη και συ­νερ­γα­σία (θε­ω­ρη­τι­κή και πρα­κτι­κή) των ερ­γα­ζο­μέ­νων όλων των χωρών.

Και αυτό διότι η νίκη της ερ­γα­τι­κής τάξης μιας χώρας και η απο­τί­να­ξη των δε­σμών της κα­πι­τα­λι­στι­κής εκ­με­τάλ­λευ­σης δε μπο­ρεί να έρθει χωρίς την αλ­λη­λεγ­γύη του διε­θνούς προ­λε­τα­ριά­του. Να γιατί,κα­νέ­νας δε μπο­ρεί να είναι αλη­θι­νός πα­τριώ­της αν δεν είναι ταυ­τό­χρο­να αλη­θι­νός διε­θνι­στής.

«Η πα­τρί­δα, δη­λα­δή το δο­σμέ­νο πο­λι­τι­κό, πο­λι­τι­στι­κό και κοι­νω­νι­κό πε­ρι­βάλ­λον, είναι ο πιο ισχυ­ρός πα­ρά­γο­ντας στην τα­ξι­κή πάλη του προ­λε­τα­ριά­του», ση­μεί­ω­νε ο Λένιν, γι’ αυτό και το «προ­λε­τα­ριά­το δεν μπο­ρεί να αντι­με­τω­πί­ζει με αδια­φο­ρία και απά­θεια τις πο­λι­τι­κές, κοι­νω­νι­κές και πο­λι­τι­στι­κές συν­θή­κες της πάλης του, συ­νε­πώς δεν μπο­ρεί να του είναι αδιά­φο­ρη και η τύχη της χώρας του. Μα η τύχη της χώρας του δεν μπο­ρεί να τον εν­δια­φέ­ρει παρά στο βαθμό που αφορά την τα­ξι­κή πάλη, και όχι εξαι­τί­ας κά­ποιου αστι­κού «πα­τριω­τι­σμού, που είναι τε­λεί­ως ανάρ­μο­στος να προ­φέ­ρε­ται από χεί­λια σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τών». (Λένιν, «Απα­ντα», τ. 17, σελ. 194).

Σε αντί­θε­ση λοι­πόν με τον πα­τριω­τι­σμό του κε­φα­λαί­ου που συ­νο­ψί­ζε­ται στη λέξη «κέρ­δος», ο πα­τριω­τι­σμός της ερ­γα­τι­κής τάξης, ο πα­τριω­τι­σμός των κομ­μου­νι­στών στο­χεύ­ει στην κα­τάρ­γη­ση της εκ­με­τάλ­λευ­σης αν­θρώ­που από άν­θρω­πο, στη δη­μιουρ­γία μιας πα­τρί­δας πραγ­μα­τι­κά ελεύ­θε­ρης, απαλ­λαγ­μέ­νης από την κα­τα­πί­ε­ση της εκ­με­ταλ­λεύ­τριας αστι­κής τάξης.

«Εμείς αγα­πά­με τη γλώσ­σα μας και την πα­τρί­δα μας» έγρα­φε ο Λένιν και προ­σέ­θε­τε, «εμείς πο­νά­με πε­ρισ­σό­τε­ρο από κάθε άλλον, όταν βλέ­που­με και αι­σθα­νό­μα­στε σε τι βία, κα­τα­πί­ε­ση και εξευ­τε­λι­σμό υπο­βάλ­λουν την όμορ­φη πα­τρί­δα μας. Εί­μα­στε γε­μά­τοι από αί­σθη­μα εθνι­κής υπε­ρη­φά­νειας, γιατί και το με­γα­λο­ρω­σι­κό έθνος δη­μιούρ­γη­σε επα­να­στα­τι­κή τάξη, γιατί και αυτό απέ­δει­ξε ότι είναι ικανό να δώσει στην αν­θρω­πό­τη­τα με­γά­λα πρό­τυ­πα αγώνα για την ελευ­θε­ρία και το σο­σια­λι­σμό». (Λένιν, «Απα­ντα», τ. 26, σελ. 105).

Το σύν­θη­μα «Πα­τρί­δα ή Θά­να­τος» (Pa­tria o Muerte)* του Τσε και των κου­βα­νών επα­να­στα­τών – ένα σύν­θη­μα που σκό­πι­μα δια­στρε­βλώ­νε­ται σή­με­ρα από διά­φο­ρους- είχε αμι­γώς τα­ξι­κό πρό­ση­μο, ήταν άρ­ρη­κτα δε­μέ­νο στις αρχές και τις αξίες του προ­λε­τα­ρια­κού διε­θνι­σμού. Στη λέξη «πα­τρί­δα» αντι­κα­το­πτρί­ζο­νταν η πα­τρί­δα των ερ­γα­τών, των φτω­χών αγρο­τών, η σο­σια­λι­στι­κή Κούβα. (Patria o Muerte! Η δια­φο­ρά τα­ξι­κού και αστι­κού πα­τριω­τι­σμού).

Η ιστο­ρία του 20ου αιώνα είναι πλού­σια σε πα­ρα­δείγ­μα­τα που μας δι­δά­σκουν πως στην κόκ­κι­νη ση­μαία με το σφυ­ρο­δρέ­πα­νο – την τόσο μι­ση­τή και συ­κο­φα­ντη­μέ­νη από τους αστούς- αντι­κα­το­πτρί­ζε­ται ο πα­τριω­τι­σμός όλου του κό­σμου. Από τους μπολ­σε­βί­κους της Με­γά­λης Οκτω­βρια­νής Σο­σια­λι­στι­κής Επα­νά­στα­σης μέχρι τους εθε­λο­ντές μα­χη­τές του ισπα­νι­κού εμ­φυ­λί­ου και από τους αντάρ­τες του ΕΛΑΣ μέχρι τον ηρω­ϊ­κό αγώνα του ΔΣΕ, εκα­τομ­μύ­ρια κομ­μου­νι­στών, πρω­το­πό­ρων τέ­κνων της ερ­γα­τι­κής τάξης και του λαού, απέ­δει­ξαν στην πράξη τη δια­λε­κτι­κή σχέση πα­τριω­τι­σμού-διε­θνι­σμού.

Μια σχέση που είναι σφρα­γι­σμέ­νη με τη θυσία όσων έδω­σαν τη ζωή τους για να ξη­με­ρώ­σουν κα­λύ­τε­ρες μέρες, χωρίς εκ­με­τάλ­λευ­ση αν­θρώ­που από άν­θρω­πο. Στα συ­γκλο­νι­στι­κά λόγια του αλύ­γι­στου κομ­μου­νι­στή, γέν­νη­μα-θρέμ­μα της ηρω­ϊ­κής πο­ρεί­ας του ΚΚΕ, Νίκου Μπε­λο­γιάν­νη στη δεύ­τε­ρη απο­λο­γία του, συ­νο­ψί­ζε­ται ο πιο αγνός, ο πιο κρυ­στάλ­λι­νος τα­ξι­κός πα­τριω­τι­σμός: «Αγα­πά­με την Ελ­λά­δα και το λαό της πε­ρισ­σό­τε­ρο από τους κα­τη­γό­ρους μας… Ακρι­βώς αγω­νι­ζό­μα­στε για να ξη­με­ρώ­σουν στη χώρα μας κα­λύ­τε­ρες μέρες, χωρίς πείνα και πό­λε­μο… και, όταν χρεια­στεί, θυ­σιά­ζου­με και τη ζωή μας… Ετσι αγα­πά­με εμείς την Ελ­λά­δα, με την καρ­διά μας και με το αίμα μας».

___*** οι πάνω φωτο προστέθηκαν απ΄το blog ____________________________­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­_­__

Νίκος Μότ­τας Γεν­νή­θη­κε το 1984 στη Θεσ­σα­λο­νί­κη. Είναι υπο­ψή­φιος δι­δά­κτο­ρας (Phd) Πο­λι­τι­κής Επι­στή­μης, Διε­θνών Σχέ­σε­ων και Ιστο­ρί­ας. Σπού­δα­σε Πο­λι­τι­κές Επι­στή­μες από το Πα­νε­πι­στή­μιο Westminster του Λον­δί­νου και είναι κά­το­χος δύο με­τα­πτυ­χια­κών τί­τλων (Master of Arts) στις δι­πλω­μα­τι­κές σπου­δές (Πα­ρί­σι) και στις διε­θνείς δι­πλω­μα­τι­κές σχέ­σεις (Πα­νε­πι­στή­μιο Τελ Αβίβ). Άρθρα του έχουν δη­μο­σιευ­θεί σε ελ­λη­νό­φω­να και ξε­νό­γλωσ­σα μέσα.