Stelios Kanakis
ΣΤΕΛΙΟΣ ΚΑΝΑΚΗΣ
Περί χρόνου (ελάχιστα, αλιευμένα και συνδεδεμένα)
Αυτές τις μέρες με τις ευχές ο χρόνος έχει την τιμητική του. Τον συναντάμε όμως καθημερινά στις φράσεις μας και εκτός εορτών.
«Τα πράγματα μεταμορφώνονται το ένα στο άλλο σύμφωνα με την αναγκαιότητα,
και παίρνουν αποζημίωση το ένα από το άλλο σύμφωνα με την τάξη του χρόνου» είχε πει ο Αναξίμανδρος πριν από 2.500 χρόνια.
Έκτοτε ολόκληρη η φυσική, και η επιστήμη γενικότερα σχετίζεται με το πώς τα πράγματα αναπτύσσονται «σύμφωνα με την τάξη του χρόνου».
Η φυσική δεν περιγράφει πώς εξελίσσονται τα πράγματα “στον χρόνο”, αλλά πώς εξελίσσονται τα πράγματα στον δικό τους χρόνο, και πώς οι “χρόνοι” εξελίσσονται ο ένας σε σχέση με τον άλλον.
Αλλά τι είναι ο χρόνος;
Όλοι έχουμε μια ιδέα του τι είναι ο χρόνος. Μέχρι να χρειαστεί να τον εξηγήσουμε σε κάποιον. Τότε δεν ξέρουμε τι να πούμε.
Θα βρούμε διάφορους ορισμούς να συνδέονται εννοιολογικά αλλά και να διαφέρουν:
«Χρόνος είναι το γενικό φαινόμενο της διαδοχής των συμβάντων».
Μπορεί να δηλώνει ένα διάστημα στη διαδοχή των συμβάντων. «Προχωρούμε αργά προς το αύριο από μέρα σε μέρα».
Μπορεί να δηλώνει τη διάρκεια ενός συμβάντος. «Ο χρόνος του βίου είναι σύντομος».
Μπορεί να δηλώνει και μια συγκεκριμένη στιγμή στο μέλλον. «Θα ‘ρθει ο χρόνος που θα πάρει μακριά την αγάπη μου».
Αλλά και μια στιγμή στο τώρα. «Ο χρόνος δεν είναι κατάλληλος».
Δηλώνει και τη μεταβλητή που μετράει τη διάρκεια. «Χρειάζεται τόσος χρόνος»;
Μπορεί να δηλώνει τη διάρκεια ενός συμβάντος. «Ο χρόνος του βίου είναι σύντομος».
Μπορεί να δηλώνει και μια συγκεκριμένη στιγμή στο μέλλον. «Θα ‘ρθει ο χρόνος που θα πάρει μακριά την αγάπη μου».
Αλλά και μια στιγμή στο τώρα. «Ο χρόνος δεν είναι κατάλληλος».
Δηλώνει και τη μεταβλητή που μετράει τη διάρκεια. «Χρειάζεται τόσος χρόνος»;
Ο χρόνος είναι η τέταρτη διάσταση στον τετραδιάστατο κόσμο μας.
Κάθετη στις γνωστές τρεις (Ύψος, πλάτος, μήκος).
Με μια διαφορά που δημιουργεί… προβλήματα: Οι τρεις διαστάσεις του χώρου έχουν τις ίδιες μονάδες. Ο χρόνος διαφέρει. Ως χωρόχρονος όμως διαθέτει ευλυγισία. Τεντώνεται και καμπυλώνεται ανάλογα με τη μάζα που επιδρά σ’ αυτόν.
Η μάζα καμπυλώνει τον χωρόχρονο και αυτός με τη σειρά του επιδρά στην κίνησή της. Μην προσπαθείτε να συλλάβετε το τετραδιάστατο. Είμαστε προγραμματισμένοι να αντιλαμβανόμαστε τρεις διαστάσεις.
Είναι όμως ο χρόνος και… χρήμα.
Είναι όμως ο χρόνος και… χρήμα.
Το 2009 ένα υπόγειο καλώδιο συνέδεσε τα χρηματιστήρια Σικάγου και Ν. Υόρκης. Αυτό μείωσε κατά 0,000004 δευτερόλεπτα τον χρόνο μετάδοσης πληροφοριών για τις συναλλαγές. Αυτή η απειροελάχιστη διαφορά χρόνου αύξησε τα κέρδη (τους) κατά 12 δισεκατομμύρια δολάρια τον χρόνο.
Ο χρόνος, ως πανδαμάτωρ είναι και ο νικητής όλων αλλά και λησμονητής.
Η τέλεια κανονικότητα των περιοδικών κινήσεων ασκεί ακόμη και σήμερα ακαταμάχητη γοητεία στους ανθρώπους. Παρά τις προόδους της επιστήμης, που έχει αποκαλύψει πολλά από τα μυστικά της και τις πολλές αποστολές εξερεύνησης, ακόμη μαγευόμαστε με κάθε εμφάνιση της Σελήνης σε έναν όμορφο ξάστερο ουρανό.
Η περιοδικότητα εκτός άλλων δημιουργεί την ψευδαίσθηση της αθανασίας. Σαν η επαναληπτικότητα να διαστέλλει τον χρόνο να υπόσχεται πως η εναλλαγή θα κρατήσει για πάντα. Μετά από κάθε χειμώνα η άνοιξη.
Όλα φαίνονταν να επαναλαμβάνονται στη διάρκεια των ετών κατά τις περιστροφές της γης γύρω από τον ήλιο.
Στη αρχή οι πρόγονοί μας αρκούνταν στην περιοδικότητά του.
Η τέλεια κανονικότητα των περιοδικών κινήσεων ασκεί ακόμη και σήμερα ακαταμάχητη γοητεία στους ανθρώπους. Παρά τις προόδους της επιστήμης, που έχει αποκαλύψει πολλά από τα μυστικά της και τις πολλές αποστολές εξερεύνησης, ακόμη μαγευόμαστε με κάθε εμφάνιση της Σελήνης σε έναν όμορφο ξάστερο ουρανό.
Η περιοδικότητα εκτός άλλων δημιουργεί την ψευδαίσθηση της αθανασίας. Σαν η επαναληπτικότητα να διαστέλλει τον χρόνο να υπόσχεται πως η εναλλαγή θα κρατήσει για πάντα. Μετά από κάθε χειμώνα η άνοιξη.
Όλα φαίνονταν να επαναλαμβάνονται στη διάρκεια των ετών κατά τις περιστροφές της γης γύρω από τον ήλιο.
Στη αρχή οι πρόγονοί μας αρκούνταν στην περιοδικότητά του.
Στην πορεία άρχισαν να τον διαιρούν. Έτος από μια περιστροφή της γης γύρω από τον ήλιο. Εποχές, μήνες από τον κύκλο της Σελήνης (month, με ρίζα από το moon=φεγγάρι), επταήμερη εβδομάδα από τα 7 μεγάλα αντικείμενα που έβλεπαν να κινούνται στον ουράνιο θόλο.
Έτσι SUNday, από τον ήλιο, Monday (MOONday-μέρα της Σελήνης), στα Αγγλικά. Από τα γαλλικά έχουμε Τρίτη = mardi (Mars, Άρης), Τετάρτη=Mercredi (Mercury, Ερμής), Πέμπτη=Jeudi, (Jupiter, Δίας), Παρασκευή=Vendredi (Venus, Αφροδίτη) και επανερχόμενη στην αγγλική Σάββατο=Saturday (SATURNday, μέρα του χρόνου).
Στην αγγλική οι υπόλοιποι πλανήτες έχουν χαθεί λόγω της επιρροής της σκανδιναβικής μυθολογίας πράγμα που δεν συνέβη σε μια λατινογενή γλώσσα όπως η γαλλική.
Στη συνέχεια διαιρέθηκε η ημέρα σε 24 ώρες, η ώρα σε 60 λεπτά, το λεπτό σε 60 δεύτερα. Εδώ η επιμονή στον αριθμό 60 είναι καταβολή από τους Σουμέριους που το σύστημα αρίθμησής τους είχε ως βάση τον αριθμό 60 (5Χ12).
Για την ιστορία, ο πρώτος λεπτοδείκτης παρουσιάστηκε το 1680 και δέκα χρόνια αργότερα ο πρώτος δευτερολεπτοδείκτης.
Η μέρα (το 24ωρο) βασίζεται σε μια περιστροφή της γης γύρω από τον άξονά της. Το δευτερόλεπτο βάσει αυτής οριζόταν ως το 1/86.400 της ημέρας.
Έλα όμως που ο χρόνος περιστροφής της γης δεν παραμένει (για πολλούς λόγους που δεν είναι του παρόντος) σταθερός. Έτσι ορίστηκε το δευτερόλεπτο με βάσει την περιστροφή της γης γύρω από τον ήλιο που είναι πιο αξιόπιστη ως 1/31.556.925,947 του έτους… 1900.
Επειδή όμως και εκεί υπήρχε πρόβλημα αφήσαμε την… αναξιόπιστη γη και περάσαμε στο άτομο οπότε καταλήξαμε το 1967 στον παρακάτω γλωσσοδέτη:
«Δευτερόλεπτο είναι η διάρκεια 9.192.631.770 περιόδων ακτινοβολίας που αντιστοιχούν στη μετάπτωση ανάμεσα σε δύο υπέρλεπτα επίπεδα της θεμελιώδους κατάστασης του ατόμου του Καίσιου-133».
Ο ηλιακός χρόνος (η κίνηση της γης με τις… αδυναμίες της) και ο ατομικός χρόνος που καταφέρνει να περνούν εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια και να μην χάνουν δευτερόλεπτο, αποκλίνουν μεταξύ τους κι έτσι κάθε τόσο προσθέτουμε κάποιο δευτερόλεπτο. Έτσι από το 1972 έχουμε προσθέσει 27 δευτερόλεπτα.
Ο χρόνος είναι που… κυλά ή εμείς που προχωρούμε; Ο χρόνος όμως δεν «κυλά» το ίδιο.
«Δευτερόλεπτο είναι η διάρκεια 9.192.631.770 περιόδων ακτινοβολίας που αντιστοιχούν στη μετάπτωση ανάμεσα σε δύο υπέρλεπτα επίπεδα της θεμελιώδους κατάστασης του ατόμου του Καίσιου-133».
Ο ηλιακός χρόνος (η κίνηση της γης με τις… αδυναμίες της) και ο ατομικός χρόνος που καταφέρνει να περνούν εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια και να μην χάνουν δευτερόλεπτο, αποκλίνουν μεταξύ τους κι έτσι κάθε τόσο προσθέτουμε κάποιο δευτερόλεπτο. Έτσι από το 1972 έχουμε προσθέσει 27 δευτερόλεπτα.
Ο χρόνος είναι που… κυλά ή εμείς που προχωρούμε; Ο χρόνος όμως δεν «κυλά» το ίδιο.
Ο χρόνος που δείχνει ένα ρολόι που μετράει ένα συγκεκριμένο φαινόμενο ονομάζεται στη φυσική “ίδιος χρόνος”.
Κάθε ρολόι, κάθε φαινόμενο έχει τον δικό του ίδιο χρόνο, τον δικό του ρυθμό. Όσα ρολόγια έχουμε τόσοι και οι χρόνοι (ίδιοι χρόνοι).
Κυλά ταχύτερα ο χρόνος στο βουνό απ’ ότι στο επίπεδο της θάλασσας.
Επίσης κυλά βραδύτερα σε ένα σύστημα που κινείται ταχύτερα από ένα άλλο.
Η ταχύτητα επιβραδύνει τον χρόνο.
Αν καταφέρνατε μια βόλτα στον Γαλαξία με ταχύτητα στο 99,9999% της ταχύτητας του φωτός (ταχύτερα κι από μιόνιο) για 10 χρόνια, όταν γυρίζατε στη γη θα διαπιστώνατε πως έχουν περάσει 7.000 χρόνια. Καλά διαβάσατε: Επτά χιλιάδες χρόνια! Αφήσατε τη γη στον 21ο αιώνα και την βρίσκετε στον 91ο! Έχετε βρεθεί στο μέλλον!
Και δεν επιβραδύνονται μόνο τα ρολόγια αλλά όλες οι διαδικασίες γίνονται βραδύτερες, ακόμη και οι βιολογικές.
Στην πραγματικότητα δεν υφίσταται ταυτοχρονία ποτέ και πουθενά.
Στην πραγματικότητα δεν υφίσταται ταυτοχρονία ποτέ και πουθενά.
Ουσιαστικά δεν υπάρχει “τώρα”.
Ακόμη κι όταν πατάμε τον διακόπτη κι ανάβει ακαριαία η λάμπα που απέχει ένα μέτρο από εμάς το αντιλαμβανόμαστε 3,3 δισεκατομμυριοστά του δευτερολέπτου αργότερα (αυτό οφείλεται στην ιλιγγιώδη πλην όμως πεπερασμένη ταχύτητα του φωτός= 300.000χλμ/δευτερόλεπτο).
Όταν κοιτάζουμε την πανσέληνο μετά από προτροπή της αγαπημένης μας –είδες το φεγγάρι αγάπη μου;– αυτό που βλέπουμε είναι ήδη παρελθόν κατά 1,3 δευτερόλεπτα.
Όταν κοιτάζουμε τον ήλιο είναι παρελθόν κατά 8 και κάτι λεπτά.
Ότι κοιτάζουμε γύρω μας είναι παρελθόν.
Από δισεκατομμυριοστό (και λιγότερο) του δευτερόλεπτου έως 2,2 δισεκατομμέρια έτη που είναι το μακρύτερο αντικείμενο που μπορούμε να δούμε με γυμνό μάτι: Ο εντυπωσιακός γαλαξίας της Ανδρομέδας.
Όσο αυξάνει η απόσταση τόσο απώτερο το παρελθόν.
Το σπουδαιότερο όμως με τον χρόνο, η πιο θεμελιώδης ιδιότητά του, είναι το… βέλος του.
Το σπουδαιότερο όμως με τον χρόνο, η πιο θεμελιώδης ιδιότητά του, είναι το… βέλος του.
Η κατεύθυνσή του από το παρελθόν στο μέλλον. Ζούμε από τη μια στιγμή στην επόμενη και όχι στην προηγούμενη. Θυμόμαστε το χθες αλλά όχι το αύριο.
Και το τραγικότερο: Γεννιόμαστε και πεθαίνουμε. Στο αίνιγμα της μνήμης, στην αγωνία για το μέλλον. Αυτό σημαίνει σκέφτομαι - αντιλαμβάνομαι τον χρόνο.
Εδώ είναι που υπεισέρχεται η θερμότητα και η εντροπία. Το μέγεθος της αταξίας (εντροπία) που είναι μια απολύτως μετρήσιμη ποσότητα η οποία σε μια απομονωμένη διαδικασία αυξάνεται ή παραμένει η ίδια αλλά ποτέ δεν μειώνεται.
Εδώ είναι που υπεισέρχεται η θερμότητα και η εντροπία. Το μέγεθος της αταξίας (εντροπία) που είναι μια απολύτως μετρήσιμη ποσότητα η οποία σε μια απομονωμένη διαδικασία αυξάνεται ή παραμένει η ίδια αλλά ποτέ δεν μειώνεται.
Ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής. Η ειμαρμένη των πάντων (σχεδόν). Πρόκειται για την μόνη εξίσωση της θεμελιώδους φυσικής όπου συναντάται η διαφορά μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος. Η μόνη που “μιλάει” για την ροή του χρόνου…
«Χρόνου φείδου» και Καλή χρονιά!
Για (πολλά) περισσότερα στα:
-Ταξίδι στον χρόνο, James Gleick, εκδόσεις ΤΡΑΥΛΟΣ
-ΧΡΟΝΟΣ η αναγέννηση, Lee Smolin, εκδόσεις ΤΡΑΥΛΟΣ
-Περί της καταγωγής του χρόνου, Thomas Hertog, ΚΑΤΟΠΤΡΟ
-ΤΟ ΒΕΛΟΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ, P. Coveney/R. Highfield, ΚΑΤΟΠΤΡΟ
-Η τάξη του χρόνου, Carlo Rovelli, εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ
-Χρόνος 10 πράγματα που πρέπει να γνωρίζετε, Colin Stuart, Πεδίο
-Χρόνος, Από τον μύθο του Κρόνου στο Cern, G. Tonelli, Εκδ. Διόπτρα
-Τ’ ΑΣΤΡΑ ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΙ ΜΑΣ, Στέλιος Κανάκης, Εκδόσεις ΕΝΤΥΠΟΙΣ
-Ταξίδι στον χρόνο, James Gleick, εκδόσεις ΤΡΑΥΛΟΣ
-ΧΡΟΝΟΣ η αναγέννηση, Lee Smolin, εκδόσεις ΤΡΑΥΛΟΣ
-Περί της καταγωγής του χρόνου, Thomas Hertog, ΚΑΤΟΠΤΡΟ
-ΤΟ ΒΕΛΟΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ, P. Coveney/R. Highfield, ΚΑΤΟΠΤΡΟ
-Η τάξη του χρόνου, Carlo Rovelli, εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ
-Χρόνος 10 πράγματα που πρέπει να γνωρίζετε, Colin Stuart, Πεδίο
-Χρόνος, Από τον μύθο του Κρόνου στο Cern, G. Tonelli, Εκδ. Διόπτρα
-Τ’ ΑΣΤΡΑ ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΙ ΜΑΣ, Στέλιος Κανάκης, Εκδόσεις ΕΝΤΥΠΟΙΣ
