Ν. Μαραντζίδης «Στη σκιά του Στάλιν»

Μια πρώτη κριτική στο βιβλίο του Ν. Μαραντζίδη, «Στη σκιά του Στάλιν»

 Το προεδρείο του 1ου Συνεδρίου της Γ' Διεθνούς

Ο Μαραντζίδης που χρηματοδοτήθηκε από την ΕΕ και το αμερικανικό Πανεπιστήμιο Yale πάει πολύ να διαρρηγνύει τα ιμάτιά του επειδή η εργατική τάξη που είναι διεθνής δύναμη επιχειρεί να συνενωθεί σε διεθνή κλίμακα, με ενιαία επαναστατική στρατηγική απέναντι στα διεθνή ιμπεριαλιστικά κέντρα (φωτ. Το προεδρείο του 1ου Συνεδρίου της Γ' Διεθνούς)
Κάθε βιβλίο Ιστορίας δεν αποτελεί ένα άθροισμα ιστορικών πηγών, ούτε οι εκτιμήσεις του μια απλή προέκταση των ιστορικών ντοκουμέντων.

 Την επιλογή της θεματολογίας και των αντίστοιχων ντοκουμέντων, τη μέθοδο της ιστορικής μελέτης και πολύ περισσότερο τα πορίσματα της ιστορικής έρευνας τα επηρεάζει η πολιτική και ταξική τοποθέτηση του ιστορικού - συγγραφέα του.

Αυτό πρέπει να θεωρείται δεδομένο σε μια κοινωνία ταξικής εκμετάλλευσης, αφού όσοι όρκοι επιστημονικής αντικειμενικότητας κι αν δοθούν, δεν είναι ικανοί να υπερβούν το ταξικό χάσμα ανάμεσα στους εκμεταλλευτές και στους υπό εκμετάλλευση. 

Με αυτήν την έννοια, κάθε βιβλίο κάθε ιστορικού που υπερασπίζεται την καπιταλιστική εκμετάλλευση δεν είναι δυνατόν να αντικρίζει την Ιστορία από τη σκοπιά των συμφερόντων και των πόθων των εργατικών - λαϊκών δυνάμεων.

Ωστόσο, στην περίπτωση του Ν. Μαραντζίδη δεν μπορούμε να μιλήσουμε απλά για έναν αστό ιστορικό που αντιμετωπίζει τα ιστορικά τεκταινόμενα μέσα από τα «ταξικά γυαλιά» του. Και αυτό γιατί προχωρά παραπέρα, αφού σκόπιμα επιχειρεί να «προσαρμόσει» τα ιστορικά γεγονότα στην προκρούστεια κλίνη των απαιτήσεων ενός προκατασκευασμένου αντικομμουνιστικού αφηγήματος - ιδεολογήματος.

Επομένως, κάθε βιβλίο του Μαραντζίδη δημιουργεί σε κάθε επίδοξο κριτικό του το ίδιο πρόβλημα: 

Από πού να αρχίσει την κριτική του; 

Διότι δίπλα στις αρχειακές πηγές, το περιεχόμενο των οποίων αποδίδεται συχνά παραπλανητικά, συνυπάρχουν συνειδητές στρεβλώσεις, εσκεμμένες παραλείψεις, μισές αλήθειες (χειρότερες κι από ψέματα), επιλεκτικές (και συμβατές με το αντικομμουνιστικό αφήγημα) προσωπικές μαρτυρίες, προβληματικές εκτιμήσεις και μια επιλεκτικά διφορούμενη γλώσσα. Ολα μαζί επιδιώκουν να προωθήσουν τις πολιτικές και ταξικές στοχεύσεις του συγγραφέα.

Από αυτήν τη σκοπιά, το πρόσφατο βιβλίο του Ν. Μαραντζίδη «Στη σκιά του Στάλιν» (εκδ. «Μεταίχμιο», Αθήνα, 2023) κινείται στις ράγες των προηγούμενων, παρά τις όποιες διαφοροποιήσεις.

Βέβαια, ο Μαραντζίδης επιχειρεί να μεταφέρει το επίκεντρο της ιστορικής τεκμηρίωσης των θέσεών του, από τον χαοτικό και αντιφατικό κόσμο των προσωπικών μαρτυριών, στον επιστημονικά «στιβαρότερο» κόσμο των ιστορικών αρχείων. 

Παράλληλα, φροντίζει να λειάνει παλιότερες εξόφθαλμα λαθεμένες και αντιδημοφιλείς τοποθετήσεις του. 

Για παράδειγμα, δεν αποδίδει την τεράστια ανάπτυξη και επιρροή του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ στην Ελλάδα της τριπλής φασιστικής Κατοχής στην οικονομική στήριξη που του παρείχαν οι Βρετανοί ή στη βία που ασκούσε, όπως υποστήριζε παλιότερα1.Ούτε επιχειρεί να δικαιολογήσει τη δράση των Ταγμάτων Ασφαλείας.

Ομως, η όποια μεθοδολογική και ερμηνευτική αναδίπλωσή του δεν είναι αποτέλεσμα μιας κάποιας επιστημονικής ανέλιξής του. Αντίθετα, αποτελεί συνέπεια της πολεμικής που του ασκήθηκε και της θέλησής του να παρουσιαστεί ως περισσότερο αντικειμενικός. 

Με αυτόν τον τρόπο, επιχειρεί να καταστήσει τις αντικομμουνιστικές θέσεις του πιο ευκολοχώνευτες και επομένως αποδεκτές από ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό, έτσι ώστε το βιβλίο του να αποτελέσει βιβλίο αναφοράς για την Ιστορία του ΚΚΕ2. 

Ετσι κι αλλιώς, ο πιο εκλεπτυσμένος αντικομμουνισμός διευκολύνει και διευκολύνεται από την πρόσφατη πολιτική του σύγκλιση με τον ΣΥΡΙΖΑ.

Ποιος είναι ο σκοπός της έρευνας;

RIZOSPASTIS

Αποσιωπά ότι όλες οι αποφάσεις του ΚΚΕ δοκιμάστηκαν και κρίθηκαν όχι στο πλαίσιο θεολογικών αναζητήσεων, αλλά σε συνθήκες σκληρών ταξικών αναμετρήσεων.

 Ετσι διαμορφώθηκαν οι ισχυροί δεσμοί των κομμουνιστών με τις εργατικές - λαϊκές δυνάμεις

Η έρευνά του, που σημειώνουμε ότι χρηματοδοτήθηκε από την ΕΕ και το αμερικανικό Πανεπιστήμιο του Yale, είναι συμβολή στην προσπάθεια για αποδυνάμωση του ΚΚΕ και του κομμουνιστικού κινήματος.

Η εκτίμηση αυτή φανερώνεται ξεκάθαρα στον επίλογο του έργου του, όπου αναφέρει:

«...από τις πρώτες ημέρες της ύπαρξής του ένα ανθεκτικό, χαρακτηριστικό και πολύ διακριτό γνώρισμα του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος ήταν ο διττός χαρακτήρας του: το σεχταριστικό και νομιμόφρον προς το διεθνές κομμουνιστικό κέντρο κόμμα συνυπήρχε και ανταγωνιζόταν με τις "λικβινταριστικές" τάσεις - με άλλα λόγια με την προθυμία σύναψης συμμαχιών με τους σοσιαλδημοκράτες - οι οποίες αναπόφευκτα ταυτίζονταν με την επιθυμία για ορισμένη ανεξαρτησία από το κέντρο και για κάποια χαλάρωση των κομμουνιστικών οργανωτικών πειθαρχιών (συμπεριλαμβανομένης της κατά καιρούς επιθυμίας απαλλαγής από το "Κ", δηλαδή το κομμουνιστικό στον τίτλο του κόμματος). Ωστόσο, σε αντίθεση με ό,τι συνέβη σε άλλα κομμουνιστικά κόμματα, στην ελληνική περίπτωση η στρατηγική της ιδεολογικής και οργανωτικής αγκύλωσης και νομιμοφροσύνης προς τη Μόσχα υπερίσχυε ανελλιπώς της στρατηγικής του "λικβινταρισμού" μέχρι το 2012, όταν ο ΣΥΡΙΖΑ, ένα μη κομμουνιστικό κόμμα, αν και ανήκον στη ριζοσπαστική Αριστερά, απέκτησε ηγεμονική θέση στους κόλπους της ελληνικής Αριστεράς. Αλλά τότε υπήρξε μια ουσιώδης διαφορά: δεν υπήρχε πλέον η ΕΣΣΔ να επηρεάσει τις εξελίξεις ή έστω να αποτελέσει ένα μοντέλο αναφοράς»3.

Δεν θα ασχοληθούμε με διάφορες προβληματικές διατυπώσεις και εκτιμήσεις του παραπάνω αποσπάσματος.

 Σε αυτό αναφερόμαστε μόνο γιατί, εμμέσως αλλά σαφώς, ο Μαραντζίδης ανακοινώνει ότι διαχρονικά υπερασπίζεται εκείνες τις δυνάμεις που ήθελαν να αλώσουν το ΚΚΕ από τα μέσα, να το μετατρέψουν σε έναν ακίνδυνο σοσιαλδημοκρατικό φορέα.

 Γι' αυτό και μνημόνευσε στη διάρκεια της βιβλιοπαρουσίασης τον Γρηγόρη Φαράκο ως τον σημαντικότερο κομμουνιστή ηγέτη μεταπολεμικά. Επιπλέον, εκτιμά ότι αυτές οι προσπάθειες βρήκαν δικαίωση το 2012, με την εκλογική άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ.

Το αφήγημα

Δεν θα επικεντρώσουμε στην ανάδειξη ιστορικών λαθροχειριών και διαστρεβλώσεων του Μαραντζίδη4, κάτι που άλλωστε δεν μπορεί να γίνει στο πλαίσιο του παρόντος άρθρου. 

Γι' αυτό και θα μείνουμε, προς το παρόν, στο αντικομμουνιστικό αφήγημα που προβάλλει. 

Το βασικό επιχείρημα του Μαραντζίδη είναι ότι οι κομμουνιστές πίστευαν μεταφυσικά στη σοσιαλιστική επανάσταση και στην πάλη για μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο:

«Ο κομμουνιστής έπαιρνε δύναμη από τον παγκόσμιο χαρακτήρα της ιδεολογίας του και διαμόρφωνε βεβαιότητες, τις βεβαιότητες μιας τελεολογίας, μιας πίστης σχεδόν θρησκευτικού χαρακτήρα...»5.

Η απόπειρα παραλληλισμού του κομμουνιστικού κινήματος με τη θρησκευτική πίστη υπενθυμίζεται διαρκώς στον αναγνώστη μέσα από τον χαρακτηρισμό κομμουνιστών ως «χιλιαστών», «ιησουιτών» κ.λπ. 

Η προσπάθεια αυτή δεν είναι καθόλου τυχαία, ούτε και καινοτόμα. 

Ωστόσο, επιτρέπει στον συγγραφέα να πραγματεύεται το εργατικό κίνημα και κατά προέκταση τη συνειδητή του πρωτοπορία, τους κομμουνιστές, όχι ως γέννημα της υπαρκτής υλικά ταξικής πάλης, αλλά ως μια πίστη, μια δοξασία προερχόμενη από τον νεφελώδη κόσμο των ιδεών. 

Μια δοξασία ανίκανη να εφαρμοστεί, αλλά ικανή να κατανοηθεί ψυχολογικά.

Ετσι, ξεμπλέκει εύκολα με την αιτιολόγηση της κίνησης εκατομμυρίων μαζών εργατικών - λαϊκών δυνάμεων διεθνώς, παρουσιάζοντάς τη, λίγο έως πολύ, ως ψευδαίσθηση ή ως συλλογική παράνοια. 

Παράλληλα, αποκρύπτει τη δική του στράτευση υπέρ της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, που παρουσιάζεται έντεχνα ως φυσική και ορθολογική.

Το χτύπημα του προλεταριακού διεθνισμού

Η παρουσίαση της πάλης για την επαναστατική ανατροπή του καπιταλισμού και για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού - κομμουνισμού ως απόρροιας θρησκευτικής πίστης δίνει στη συνέχεια τη δυνατότητα στον Μαραντζίδη να ερμηνεύσει με εξίσου ανορθολογικούς όρους τη στήριξη των κομμουνιστών στην ΕΣΣΔ και στην Κομμουνιστική Διεθνή:

«Αυτό το διεθνές κέντρο δεν ήταν απλώς συμβολικό ούτε θεωρητικό. Ούτε ήταν απλώς δύναμη, όπως κάποιοι νομίζουν. Ηταν ένα εκπληκτικό σύνολο ανθρώπων και δικτύων, που έχοντας ενθουσιασμό, αυταπάρνηση και πόρους υπηρετούσαν τον ίδιο σκοπό: την υπεράσπιση της ΕΣΣΔ και, μέσω αυτής, την παγκόσμια επανάσταση, όπως πίστευαν. Αν κάτι θέλω να αναδείξω στο βιβλίο ετούτο, είναι ακριβώς η εντυπωσιακά πολύπλοκη παγκόσμια διάσταση ενός κινήματος που ξεπέρασε τα σύνορα με τέτοιον τρόπο που, μέχρι σήμερα, μόνο οι μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες μπορούν να υπερηφανευτούν ότι το έχουν κάνει».

«Οι αντισοβιετικοί κομμουνισμοί (πρωτίστως οι τροτσκιστές στην αρχή, σταδιακά και οι άλλοι) αποτέλεσαν σέχτες ή αιρέσεις στο πλαίσιο μιας παγκόσμιας θρησκείας που το δικό της Βατικανό ήταν η Μόσχα»6.

Για τον Μαραντζίδη, λοιπόν, η συγκρότηση των Κομμουνιστικών Κομμάτων και της Κομμουνιστικής Διεθνούς σχετίζεται αποκλειστικά με αυτήν τη «μεταφυσική», «θρησκευτική πίστη» στην παγκόσμια σοσιαλιστική επανάσταση. 

Καμία σημασία δεν δίνει στην προηγούμενη ανάπτυξη του εργατικού και σοσιαλιστικού κινήματος, στα εργατικά κινήματα που εμφανίστηκαν ήδη από την εποχή των αστικών επαναστάσεων, στη συγκρότηση των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων στη διάρκεια του 19ου αιώνα.

Καμία σημασία δεν αποδίδει στην εργατική - λαϊκή αντίδραση στον Α' Παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό Πόλεμο, στην επίδραση της νικηφόρας Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης, στο ξέσπασμα άλλων σοσιαλιστικών επαναστάσεων και εξεγέρσεων μετά το τέλος του πολέμου. 

Ειδικά για την Οκτωβριανή Επανάσταση, θέλοντας να σβήσει τη διεθνή σημασία της κοινωνικής - πολιτικής σοσιαλιστικής επανάστασης, την εξομοιώνει με την επίδραση μονοθεϊστικών θρησκειών.

Ανάλογα, στην περίπτωση της Ελλάδας, «ξεχνά» τη δοκιμαζόμενη εργατική τάξη στις αρχές του 20ού αιώνα, τα θύματα των πολεμικών αναμετρήσεων και τους πρόσφυγες, τους αγώνες όλων των προηγούμενων και την ανάγκη ανάδειξης μιας πολιτικής πρωτοπορίας σε αυτούς τους αγώνες. Εξίσου αποσιωπά ότι όλες οι αποφάσεις του ΣΕΚΕ και μετέπειτα του ΚΚΕ δοκιμάστηκαν και κρίθηκαν όχι στο πλαίσιο θεολογικών αναζητήσεων, αλλά σε συνθήκες σκληρών ταξικών αναμετρήσεων, όπως ενάντια στην πείνα και την επιστράτευση την περίοδο της τριπλής φασιστικής Κατοχής. 

Ετσι διαμορφώθηκαν οι ισχυροί δεσμοί των κομμουνιστών με τις εργατικές - λαϊκές δυνάμεις.

Στόχος του Μαραντζίδη είναι να αποκρύψει τον διεθνή χαρακτήρα της ταξικής πάλης, ο οποίος αποτελεί το υπόβαθρο της διεθνούς οργάνωσης της εργατικής τάξης. 

Γι' αυτό παρουσιάζεται ακόμα και να «ξεχνά» ότι πολύ πριν από τους μπολσεβίκους, την Οκτωβριανή Επανάσταση και την Κομμουνιστική Διεθνή, οι Μαρξ και Ενγκελς πρωτοστάτησαν στη συγκρότηση της Α' Διεθνούς των Εργατών. 

Η τελευταία ξεπέρασε τα εθνικά σύνορα και παρήκμασε έπειτα από την ήττα της Παρισινής Κομμούνας, αφού πρώτα επιχείρησε να συντονίσει την κοινή δράση των εργατών στις δύο όχθες του Ρήνου και μάλιστα εν μέσω πολέμου.

«Ξεχνά» ακόμα τη συγκρότηση της Β' Σοσιαλδημοκρατικής Διεθνούς, καθώς και ότι όταν η πλειοψηφία των κομμάτων - μελών της αθέτησαν την κοινή τους υπόσχεση να μετατρέψουν τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο σε σοσιαλιστική επανάσταση, μια σειρά από κόμματα (όπως αυτό των μπολσεβίκων), οι επαναστατικές πτέρυγες άλλων και συνδικαλιστικές οργανώσεις επιχείρησαν να συντονίσουν την αντιπολεμική τους δράση. Φυσικά, αυτό προϋπέθετε τη συνειδητοποίηση των κοινών συμφερόντων εθνικά διαφορετικών τμημάτων της εργατικής τάξης ενάντια στους κοινούς τους ταξικούς εχθρούς, την αποδοχή δηλαδή του προλεταριακού διεθνισμού και της διεθνικής οργάνωσης των επαναστατών σοσιαλιστών.

Με άλλα λόγια, η διεθνής οργάνωση του κομμουνιστικού κινήματος δεν αποτέλεσε ένα κάποιο σοβιετικό εφεύρημα - όπως θέλει να μας πει ο Μαραντζίδης- αλλά συνέχεια της συνολικής πορείας του εργατικού συνδικαλιστικού και σοσιαλιστικού κινήματος, που ανδρώθηκε και ωρίμασε στο πλαίσιο των ταξικών αντιθέσεων της καπιταλιστικής κοινωνίας.

Εξάλλου, ο Μαραντζίδης που τάσσεται αναφανδόν υπέρ των διακρατικών καπιταλιστικών ενώσεων (ΕΕ, ΝΑΤΟ κ.λπ.) και των διαφόρων διεθνών καπιταλιστικών οργανισμών (Παγκόσμια Τράπεζα, ΔΝΤ κ.λπ.), που φτιάχτηκαν για να υπηρετούν και να θωρακίζουν την καπιταλιστική εξουσία,

 ο Μαραντζίδης που χρηματοδοτήθηκε από την ΕΕ και το αμερικανικό Πανεπιστήμιο Yale για να εκπονήσει αυτήν την έρευνα, πάει πολύ να διαρρηγνύει τα ιμάτιά του επειδή η εργατική τάξη που είναι διεθνής δύναμη επιχειρεί να συνενωθεί σε διεθνή κλίμακα, με ενιαία επαναστατική στρατηγική απέναντι στα διεθνή ιμπεριαλιστικά κέντρα. 

Αυτό που θέλει είναι η εργατική τάξη κάθε χώρας να παραμένει «εθνική», να σέρνεται δηλαδή πίσω από το άρμα της εγχώριας αστικής τάξης και των διεθνών συμμάχων της.

Γι' αυτό και κατηγορεί το ΚΚΕ 

-που διαφύλαξε ως κόρη οφθαλμού τον προλεταριακό διεθνισμό σε όλη του την ιστορική διαδρομή και με κάθε τίμημα- 

ως υπαγόμενο ουσιαστικά σε ξένο κέντρο. 

Επαναφέρει τις διατυπώσεις των έκτακτων στρατοδικείων του μετεμφυλιακού κράτους, απλά σημειώνοντας ότι οι κομμουνιστές δεν ήταν ξένοι πράκτορες από συμφέρον, αλλά από αντίληψη, ή, για να το πούμε με όρους Μαραντζίδη, από «πίστη». 

Το συμπέρασμα δεν αλλάζει, αν και γίνεται πιο ευκολοχώνευτο σε πλατύτερο κοινό, καθιστώντας την αντικομμουνιστική προπαγάνδα αποδοτικότερη.

Φυσικά, τα προηγούμενα δεν αρκούν για να απαντηθεί ένα ερώτημα που του τέθηκε στη διάρκεια της βιβλιοπαρουσίασής του (Μέγαρο Μουσικής, 24 Μάρτη 2023): Γιατί το ΚΚΕ, αν και βρισκόταν στη σκιά της ΕΣΣΔ, συνεχίζει να υπάρχει 32 χρόνια μετά τη διάλυσή της;

Δεν μπόρεσε να απαντήσει, ακριβώς γιατί το κομμουνιστικό κίνημα και το ΚΚΕ αποτελούν αντανάκλαση και καρπό της ταξικής πάλης, που συνεχίζεται και κινεί την Ιστορία, και όχι μια δοξασία.

Τα ερείσματα του Μαραντζίδη

Ωστόσο, στην προπαγάνδα του υπέρ του καπιταλισμού ο Μαραντζίδης επιχειρεί να αξιοποιήσει αδυναμίες και προβλήματα στη σοβιετική εξωτερική πολιτική, καθώς και την ιδεολογικοποίησή της από το Διεθνές Κομμουνιστικό Κίνημα. 

Αυτές δεν συνδέονται, όπως υποστηρίζει ο Μαραντζίδης, με τη θεωρία της επικράτησης του «σοσιαλισμού σε μία χώρα», που αποδίδει λαθεμένα στον Στάλιν7, για να επιβεβαιώσει το αφήγημά του και τον τίτλο του βιβλίου. 

Σχετίζονται πρώτιστα με τις επεξεργασίες που επικράτησαν στο ΚΚΣΕ και στο Διεθνές Κομμουνιστικό Κίνημα, ιδιαίτερα λίγο πριν από τον Β' Παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό Πόλεμο και στη διάρκειά του.

Οπως έχει σημειωθεί προ τριετίας σε σχετικό άρθρο του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ:
«Οι μάχες στο Στάλινγκραντ ήταν το σημείο αναφοράς στην έκβαση του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ακόμα και από μη κομμουνιστικές δυνάμεις, ανεξάρτητα από τον βαθμό ταξικής πολιτικής συνειδητοποίησής τους. Στη συνέχεια, η απελευθέρωση από τον Κόκκινο Στρατό χωρών κατεχόμενων από τις δυνάμεις του Αξονα πολιτικά ενίσχυσε τις εγχώριες εργατικές και λαϊκές δυνάμεις.

Δηλαδή, πλησιάζοντας προς το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ήδη από το φθινόπωρο του 1944 υπάρχει μια σημαντική αλλαγή στον διεθνή συσχετισμό δυνάμεων: 

Το ένα μπλοκ του διασπασμένου διεθνούς ιμπεριαλιστικού συστήματος έχει σχεδόν ηττηθεί, η Σοβιετική Ενωση δεν είναι απομονωμένη κι έχει μεγάλη απήχηση τουλάχιστον στη διεθνή εργατική τάξη, 

ενώ το άλλο μπλοκ των καπιταλιστικών κρατών, με αιχμή του δόρατος ΗΠΑ - Ην. Βασίλειο, εμφανίζεται ως "δημοκρατικό" - σύμμαχο της ΕΣΣΔ, αλλά μεθοδικά εργάζεται για τη νέα αποδυνάμωσή της.

Σε αυτές τις νέες συνθήκες, η Σοβιετική Ενωση επιδίωξε έναν νέο, ευνοϊκότερο συσχετισμό δυνάμεων, κυρίως προς τα δυτικά σύνορά της.

Ετσι, οι συζητήσεις - διαπραγματεύσεις μεταξύ των ταξικά διαφορετικών σύμμαχων κρατών (ΕΣΣΔ - ΗΠΑ - Ην. Βασίλειο) δεν αφορούσαν μόνο την αντιμετώπιση των εχθρικών δυνάμεων, αλλά και την προοπτική ανακωχής με τις εμπόλεμες δυνάμεις (ποιες δυνάμεις των κρατών του Αξονα θα υπέγραφαν τις συμφωνίες, με τι όρους κ.λπ.). 

Εκ των πραγμάτων η Αντιφασιστική Συμμαχία άγγιζε και το μεταπολεμικό πολιτικό καθεστώς αυτών των χωρών.

Το βέβαιο είναι ότι η ταξική πάλη διέτρεχε την αντιπαράθεση μεταξύ της ΕΣΣΔ και των καπιταλιστικών κρατών ΗΠΑ και Ην. Βασιλείου και κατά τις διαπραγματεύσεις. 

Η Σοβιετική Ενωση ενδιαφερόταν οι γειτονικές της χώρες να μπουν σε διαδικασία μιας πιο σταθερής συμμαχίας μαζί της, στην κατεύθυνση της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, ενώ οι ΗΠΑ και το Ην. Βασίλειο ενδιαφέρονταν να εξασφαλίσουν την καπιταλιστική κυριαρχία στην Ευρώπη, σε όσο το δυνατόν περισσότερες χώρες, οπωσδήποτε στη Μεσόγειο, στα Βαλκάνια και ειδικότερα στην Ελλάδα.

Οπως αποδεικνύουν όλα τα μετέπειτα στοιχεία, προερχόμενα από αρχεία καπιταλιστικών κρατών, αλλά και της ΕΣΣΔ, οι ηγεσίες και οι υπηρεσίες των "συμμάχων" καπιταλιστικών κρατών, ήδη μεσούντος του πολέμου, εργάζονταν πυρετωδώς για την "επόμενη μέρα" με καθαρό ταξικό προσανατολισμό, την ισχυροποίηση του καπιταλισμού. 

Αυτό αφορούσε και τις στοχεύσεις τους για την ΕΣΣΔ, με σχέδια και πρακτικές διάβρωσης του σοσιαλισμού από τα μέσα, αξιοποιώντας την προσέγγιση της ΕΣΣΔ, μέσω των πολυποίκιλων διπλωματικών, στρατιωτικών, οικονομικών αντιπροσωπειών και μηχανισμών τους. 

Ταυτόχρονα, έθεταν τα θεμέλια νέων ιμπεριαλιστικών ενώσεων, οικονομικοπολιτικών (Παγκόσμια Τράπεζα, ΔΝΤ), διακρατικών ενώσεων, όπως ΟΟΣΑ, ΟΗΕ, μέσω των οποίων θα εγκλώβιζαν τη σοβιετική εξωτερική πολιτική, ταξικά θα την απονεύρωναν.

 Επίσης, προετοιμάζονταν και για νέους ιμπεριαλιστικούς πολέμους με νέα όπλα, όπως η ατομική βόμβα, την οποία άλλωστε δοκίμασαν στην Ιαπωνία χωρίς να υπάρχει στρατιωτικός επιχειρησιακός λόγος, μόνο ως απειλή προς την ΕΣΣΔ. 

Αλλά και μετά από τη λήξη του πολέμου, γρήγορα πέρασαν σε πιο φανερές επιθετικές ενέργειες, π.χ. το Δόγμα Τρούμαν που ουσιαστικά σηματοδοτούσε τον "Ψυχρό Πόλεμο", το Σχέδιο Μάρσαλ για την καπιταλιστική οικονομική ανόρθωση της Ευρώπης και ειδικότερα της ΟΔΓ, ενώ στη συνέχεια ιδρύθηκε η στρατιωτικοπολιτική συμμαχία του ΝΑΤΟ. 

Εκμεταλλεύτηκαν τη σύγχυση ή και τον πλήρη αποπροσανατολισμό που δημιουργούσε η Αντιφασιστική Συμμαχία στη στρατηγική του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος, σε δεκάδες ΚΚ των χωρών που με τον έναν ή άλλο τρόπο γνώρισαν τον πόλεμο (Ελλάδα, Ιταλία, Γαλλία, Βέλγιο, Αυστρία κ.λπ.), κέρδισαν χρόνο, κυρίως στην κρίσιμη για την αποσταθεροποίηση της αστικής εξουσίας περίοδο 1944 - 1945.

Ομως και ο οπορτουνιστικός εγκλωβισμός του κομμουνιστικού κινήματος σε κράτη όπως οι ΗΠΑ και το Ην. Βασίλειο έγινε αιτία το κομμουνιστικό κίνημα να στερηθεί την αναγκαία προλεταριακή διεθνιστική αλληλεγγύη σε κράτη με συνθήκες επαναστατικής κατάστασης, όπως στην Ελλάδα και την Ιταλία.

 Αντίθετα, τα ΚΚ των ΗΠΑ, του Ην. Βασιλείου, της Γαλλίας έγιναν φορείς καλλιέργειας της καταστροφικής για το εργατικό κίνημα αντίληψης περί στήριξης δημοκρατικών αντιφασιστικών ή αντιμονοπωλιακών αστικών κυβερνήσεων.

Το βέβαιο είναι ότι το επαναστατικό εργατικό κίνημα βρέθηκε χωρίς επαναστατική στρατηγική κατά την έκβαση και λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. 

Σε αυτό συνέβαλε και η ιδεολογικοποίηση της εξωτερικής πολιτικής της ΕΣΣΔ, ακόμη και των τακτικών ελιγμών της, για την οποία ευθύνεται και το ίδιο το ΚΚΣΕ»8.

Μόνο που ο Μαραντζίδης δεν ενδιαφέρεται για τα προηγούμενα. Και λογικό είναι... 

Προσανατολισμένος στην υπεράσπιση της καπιταλιστικής εξουσίας, χρησιμοποιεί τις αδυναμίες στις επεξεργασίες του ΚΚΕ και του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος για να προάγει και πάλι το κεντρικό του αντικομμουνιστικό αφήγημα - ιδεολόγημα.

Στην πραγματικότητα, όμως, η έλλειψη επαναστατικής στρατηγικής δεν απειλούσε μόνο το ΚΚΕ, αλλά και την ίδια την ΕΣΣΔ, στον βαθμό που συνέτεινε τόσο στην αποδυνάμωσή της στον διεθνή συσχετισμό δυνάμεων όσο και στην εσωτερική διάβρωσή της. 

Αντίθετα, η υιοθέτηση μιας επαναστατικής στρατηγικής θα τροποποιούσε τον διεθνή συσχετισμό δυνάμεων, μειώνοντας τους κινδύνους για την ίδια την ΕΣΣΔ και ανοίγοντας τον δρόμο ανατροπής της καπιταλιστικής εξουσίας σε άλλες χώρες.

Η προηγούμενη δυνατότητα αποδείχθηκε από την Κινεζική Επανάσταση, κι αυτό δεν αναιρείται από τη μετέπειτα πορεία της ΛΔ Κίνας.

Η σύγκλιση του Μαραντζίδη με τον ΣΥΡΙΖΑ

Η πρόσφατη σύμπλευση του Μαραντζίδη με τον ΣΥΡΙΖΑ, δηλαδή ενός συγγραφέα με οργανική σχέση με ιμπεριαλιστικά κέντρα, είναι το άλλο πρόσωπο της ολοκλήρωσης της μετεξέλιξης του ΣΥΡΙΖΑ από οπορτουνιστικό (ως ΣΥΝ αρχικά) σε αστικό κόμμα. 

Γεγονός που στην ιστοριογραφική του προέκταση σηματοδοτείται από την ταύτισή του με τις αντιλήψεις της αστικής ιστοριογραφίας.

Αυτό φανερώνει η προσπάθεια αποστασιοποίησης του ΣΥΡΙΖΑ από ιστορικούς και αντίστοιχες επεξεργασίες που, αν και προέρχονται από τις γραμμές ή από τη θεωρητική παράδοσή του, τώρα λογίζονται ως ξένο σώμα. 

Ετσι κι αλλιώς, δεν θέλει πλέον να παρουσιάζεται ως συνέχεια του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος, όπως λάθρα επιχειρούσε κάποτε, αλλά ως η αριστερά του αστικού πολιτικού συστήματος.

Το ίδιο φανερώνει η πρόσκληση του Μαραντζίδη στο φεστιβάλ της Νεολαίας του ΣΥΡΙΖΑ, η παρουσίασή του ως μεγαλύτερου ιστορικού για τη δεκαετία του 1940 από τον Κωστή Καρπόζηλο, δηλαδή τον αρμόδιο για τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (που στο μεγαλύτερό τους μέρος αποτελούν το κλεμμένο Αρχείο του ΚΚΕ και στεγάζονται στα γραφεία του ΣΥΡΙΖΑ).

Το ίδιο φανερώνουν η παρουσία του Γιάννη Ραγκούση στη βιβλιοπαρουσίαση και στη διάρκειά της η ρητή διαβεβαίωση του Καρπόζηλου ότι «η υπόθεση του κομμουνισμού τελείωσε οριστικά το 1991». 

Αυτό, πέρα από τον Μαραντζίδη, φαίνεται να ευχαρίστησε τους άλλους σοσιαλδημοκράτες συνδαιτυμόνες του στο πάνελ (Γιώργο Καμίνη, Μαριλένα Κοππά). 

Σίγουρα θα ευχαριστούσε και τον υφυπουργό Παιδείας Αγγελο Συρίγο, που ήταν προγραμματισμένο να συμμετέχει στην αρχική βιβλιοπαρουσίαση αλλά η τελευταία ακυρώθηκε, έπειτα από το έγκλημα στα Τέμπη.

Εμείς θα τον λυπήσουμε! Η Ιστορία του εργατικού και του κομμουνιστικού κινήματος είναι γεμάτη από αποτυχημένους προφήτες που προέβλεψαν ή και θέλησαν να επιβάλουν με νόμους και όπλα το τέλος του κομμουνισμού. 

Οι περισσότεροι ήταν πολύ ικανότεροι ή πολύ δυνατότεροι από τους σύγχρονους μιμητές τους, αλλά όλοι τους ανίσχυροι μπροστά στην ίδια την ιστορική εξέλιξη, στην ίδια την ταξική πάλη.

Παραπομπές:

1. Στάθης Ν. Καλύβας - Ν. Μαραντζίδης, «Τα εμφύλια πάθη. 23 ερωτήσεις και απαντήσεις για τον Εμφύλιο», σελ. 363 και 135 - 145 αντίστοιχα.

2. Οπως ομολογεί στο οπισθόφυλλο του βιβλίου ο «έτερος Καππαδόκης» Στ. Καλύβας.

3. Νίκος Μαραντζίδης, ό.π., 356 - 357.

4. Για του λόγου το αληθές, επιλέγουμε ορισμένες από τις «χτυπητές» ιστορικές ανακρίβειες και τις εμφανείς στρεψοδικίες που περιλαμβάνονται στο νέο βιβλίο.

Ο Μαραντζίδης υποστηρίζει αρχικά ότι και μόνο η ονομασία ΚΚΕ και όχι Ελληνικό ΚΚ είναι ενδεικτική της αντίληψης της Κομμουνιστικής Διεθνούς περί του χαρακτήρα του ελληνικού έθνους - κράτους (ό.π. σελ 115-116)

Ωστόσο, όπως είναι ευρύτερα γνωστό, ένας από τους 21 όρους για την προσχώρηση στην Κομμουνιστική Διεθνή - τον οποίο λειψό αναφέρει σε προηγούμενες σελίδες και ο Μαραντζίδης - προέβλεπε: «... όλα τα κόμματα που ανήκουν στην Κομμουνιστική Διεθνή πρέπει ν' αλλάξουν όνομα. Κάθε κόμμα που θέλει να προσχωρήσει στην Κομμουνιστική Διεθνή πρέπει να πάρει τον τίτλο: Κομμουνιστικό Κόμμα της τάδε χώρας (Τμήμα της Γ' Κομμουνιστικής Διεθνούς)».

Στη συνέχεια, θα σημειώσει για την εκλογή του Νίκου Ζαχαριάδη στη θέση του Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ:

«Ετσι, η ανάδειξη του Ζαχαριάδη αποτέλεσε μια πρωτοφανή και μοναδική εμπειρία για το ΚΚΕ, που συνδέθηκε με το φαινόμενο της προσωπολατρίας, το οποίο στιγματίστηκε αργότερα, μετά τον θάνατο του Στάλιν. Υπό την ηγεσία του, γράφτηκαν αναρίθμητα άρθρα στον κομματικό τύπο και σε άλλα έντυπα του κόμματος, που εκθείαζαν τις αρετές του» (ό.π. σελ 163).

Ωστόσο δεν υπάρχουν «αναρίθμητα άρθρα» με τέτοιο περιεχόμενο αλλά ένα συγκεκριμένο άρθρο που δημοσιεύτηκε στην «Κομμουνιστική Επιθεώρηση» στις 6 Νοέμβρη 1942, δηλαδή όταν ο Ζαχαριάδης διατηρούσε τυπικά τον τίτλο του Γενικού Γραμματέα («υπό την ηγεσία του») αλλά βρισκόταν φυλακισμένος στο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου.

Οι παρόμοιες παραποιήσεις, διαστρεβλώσεις και αντιφάσεις του Μαραντζίδη επεκτείνονται σε όλη την περίοδο της Ιστορίας του ΚΚΕ.

5. Νίκος Μαραντζίδης, ό.π., σελ. 39.

6. Νίκος Μαραντζίδης, ό.π., σελ.17.

7. Οταν η επαναστατική θύελλα που ξεσήκωσε η Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση άρχισε να κοπάζει, ο Λένιν ήταν αυτός που πρώτος μίλησε για τη δράση των κομμουνιστών σε συνθήκες επικράτησης του σοσιαλισμού σε μία χώρα (Β. Ι. Λένιν, «Λόγος της 21ης Νοέμβρη 1920 στη Συνδιάσκεψη του ΚΚΡ (μπ.) του κυβερνείου της Μόσχας» στο Β. Ι. Λένιν, «Απαντα», τόμ. 42, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2021, σελ. 20 - 24.

8. ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, «Συμπεράσματα για το πέρασμα από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό», «Κομμουνιστική Επιθεώρηση», τεύχ. 3/2020.

Του
Κώστα ΣΚΟΛΑΡΙΚΟΥ*
*Ο Κ. Σκολαρίκος είναι μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, υπεύθυνος του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ

https://twitter.com/praxis_review/status/1662850064673284100

Δευτέρα 29/05/2023 - 16:03
Ο εμμονικός αντικομμουνιστής Μαραντζίδης, σημαιοφόρος του ΣΥΡΙΖΑ!


Πηγή: Eurokinissi


Εδώ και λίγες ώρες ένας πολύ ενδιαφέρον τίτλος φιλοξενείται σε ενημερωτικές ιστοσελίδες αλλά και στις σημερινές εφημερίδες. Τι λέει ο τίτλος; "Ο Νίκος Μαραντζίδης αναλαμβάνει την προεκλογική καμπάνια του Τσίπρα"... Ενδιαφέρον αν μη τι άλλο για το τι κόμμα είναι πλέον ο ΣΥΡΙΖΑ!

Ο Νίκος Μαραντζίδης είναι "ιστορικός" που η καριέρα του έχει στηριχτεί αποκλειστικά στην παραχάραξη της Ιστορίας της κρίσιμης δεκαετίας του '40 στην Ελλάδα και στην κατασυκοφάντηση του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. 

Ο Ν. Μαραντζίδης, μαζί με τον Στ. Καλύβα, αποτελούν τους εκπροσώπους της αντικομμουνιστικής ιστοριογραφίας που έστησε πλυντήριο στα τάγματα ασφαλείας - που συνεργάζονταν με τους ναζί κατακτητές την περίοδος της κατοχής (1940-1944). 

Αυτοί δημιούργησαν την εν Ελλάδι εκδοχή της θεωρίας των δύο άκρων. 

Δεν είναι τυχαίο ότι οι πρώτοι που φιλοξένησαν τις "ιστορικές έρευνες" του Μαραντζίδη ήταν οι μεγάλοι όμιλοι των αστικών ΜΜΕ καθώς και πλήθος ακροδεξιών ομάδων και γκρουπούσκουλων που βρήκαν μία "επιστημονική δικαίωση" για τα αίσχη που κουβαλούσε η σκούφια τους.

Καθόλου τυχαία τα ανιστόρητα πονήματά του Ν. Μαραντζίδη βρίσκουν χρηματοδότηση και στήριξη από διάφορα κέντρα, όπως το πανεπιστήμια Yale των ΗΠΑ και την Ευρωπαϊκή Ένωση! 

Καθόλου τυχαία επίσης, λίγα χρόνια πριν, «η Αυγή» και ο ΣΥΡΙΖΑ κατήγγειλαν τον αντικομμουνισμό του Μαραντζίδη και την αθώωση εκ μέρους του των ταγμάτων ασφαλείας και του αισχρού ρόλου τους ενάντια στον λαό και την ηρωική ΕΑΜική εθνική αντίσταση.

Με την πρόσληψη του Μαραντζίδη από τον ΣΥΡΙΖΑ έχουμε έναν γάμο και ένα διαζύγιο. 

Γάμος γιατί ο αρραβώνας είχε ήδη γίνει (πχ «η Αυγή» φιλοξενούσε άρθρα του Μαραντζίδη, ο ίδιος ήταν ομιλητής σε εκδήλωση στο φεστιβάλ της νεολαίας ΣΥΡΙΖΑ, ενώ είχε μόνιμο στασίδι σε φιλικά προς τον ΣΥΡΙΖΑ sites)... 

"Διαζύγιο" γιατί φαίνεται ότι ο ΣΥΡΙΖΑ για τα μάτια των αφεντικών ξεκόβει οριστικά ακόμα και από τους "δικούς του" ιστορικούς και τις αντίστοιχες ιστορικές επεξεργασίες, αφού προτιμάει με τον πλέον εμφατικό τρόπο τον συγγραφέα - σύμβολο του αντικομμουνισμού και εκλεκτό του Yale...

Σε κάθε περίπτωση το φυντάνι Μαραντζίδης, όπως και η σύνθεση της νέας εκλογικής επιτροπής του ΣΥΡΙΖΑ, ομολογούν αυτό που αισθάνονται πλέον ακόμη περισσότεροι: Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι βαθιά δεσμευμένος στο σύστημα. Τελικά όταν ο Τσίπρας επικαλούταν το "Τι Πλαστήρας, τι Παπάγος" μάλλον έβαζε τον εαυτό του στην θέση του Παπάγου...

Οι προοδευτικοί, αριστεροί και ριζοσπάστες έχουν πλέον έναν ακόμη λόγο να τιμωρήσουν την ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ. Δεν υπάρχει άλλο χρόνος για να ξοδεύεται η εμπιστοσύνη τους στον ΣΥΡΙΖΑ που δεν διστάζει να ξεπλένει ακόμα και τα χειρότερα πλυντήρια... Στις 25 Ιουνίου μόνο ΚΚΕ!

Υ.Γ.: Αλήθεια, αφού τόσο ψάχνονται στην ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ για το πώς διευρύνεται η "συντηρητικοποίηση", πώς πιστεύουν ότι θα επιδράσει η επιλογή εκ μέρους τους, του εμμονικού παραχαράκτη της Ιστορίας;

170 χρόνια πριν ο πρώτος ελληνικός...«Ριζοσπάστης»

 

170 χρόνια πριν ο πρώτος ελληνικός... «Ριζοσπάστης»

Το κείμενο που ακολουθεί έχουν συντάξει οι Αγγελική Κορφιάτη, Αφροδίτη Κορφιάτη και Χρήστος Κορφιάτης. Δημοσιεύτηκε σε τρεις συνέχειες στον «Ριζοσπάστη του Σαββατοκύριακου» και αναδημοσιεύτηκε σε τρεις επίσης συνέχειες στο 902.gr. Παρακάτω ακολουθεί ολόκληρο το κείμενο. 

Στην Κέρκυρα, πριν από εκατόν εβδομήντα χρόνια. Το 1850. Τότε, στη «ναυτική πολιτεία που στα μπαλκόνια της και στις κληματαριές της σκόνταφταν τα κατάρτια», όπως την προσδιόριζε αργότερα ο Γιάννης Ρίτσος, στιχουργώντας το ομηρικό παρελθόν της στην «Οδύσσεια», κάτω από την μπότα των Βρετανών που διαφέντευαν όλα τα Ιόνια Νησιά ως προτεκτοράτο τους, εκυκλοφόρησε ο πρώτος «Ριζοσπάστης».

Μαχητικός. Όπως προμηνούσε ο τίτλος του.

Ασυμβίβαστος!

Με κείμενα - κόλαφο για την εθνική και την κοινωνική καταπίεση του επτανησιακού λαού, που αργότερα, καθώς κορυφώνονταν οι βρετανικές ραδιουργίες και περιελάμβαναν τη μετατροπή της Κέρκυρας σε κανονική αποικία του βρετανικού Στέμματος, θα έβρισκαν στη δημοσιογραφική πένα του Καρλ Μαρξ στο Λονδίνο έναν φλογερό υποστηρικτή του λαού των Ιονίων Νήσων και αμείλικτο κατήγορο του καθεστώτος της βρετανικής «Προστασίας» στα Επτάνησα.

Να τι έγραφε:

«Η εφημερίς αύτη, πιστώς και ειλικρινώς ερμηνεύουσα τα φρονήματα των Επτανησίων και ευτόλμως υπερασπίζουσα τα δικαιώματα αυτών, διακηρύττει ότι, πάσα από μέρους της προστασίας χορηγουμένη μεταρρύθμισις δεν ήθελεν είσθαι ειμή νέα επιβουλή, νέα ένεδρα κατά των εθνικών μας δικαιωμάτων. Μέγα και αχανές υπάρχει χάσμα μεταξύ ημών και της προστασίας· ουδείς συμβιβασμός, ουδεμία συμφιλίωσις είναι δυνατόν να υπάρξη μεταξύ αυτής και των Επτανησίων· είναι πάντη ανωφελές και μάταιον παν άλλο νομιζόμενον αγαθόν, παρά την παύσιν της προστασίας» («Ο Ριζοσπάστης», φ. 1, σελ. 1, «Σκοπός και πορεία του Ριζοσπάστου»).

Εφημερίδα «Εθνική και Δημοκρατική», όπως εξηγούσε πλάι στον τίτλο της, ήταν εκείνος ο πρώτος ελληνικός «Ριζοσπάστης» στην αγγλοκρατούμενη Κέρκυρα, έξι δεκαετίες περίπου προτού κυκλοφορήσει ο αθηναϊκός «Ριζοσπάστης». Πενήντα οκτώ χρόνια, για την ακρίβεια, προτού ο Ευβοιώτης δημοκράτης Γιώργος Φιλάρετος, πρωταγωνιστής μαζί με πολιτικούς επιγόνους των πρώτων Επτανήσιων ριζοσπαστών αγωνιστών σε αθηναϊκό δημοκρατικό σύλλογο, κυκλοφορήσει το 1908 στην Αθήνα εφημερίδα «δημοκρατικών ιδεών» με τον τίτλο «Ριζοσπάστης».

Προηγήθηκε εκείνος πριν εμφανιστεί ο αθηναϊκός «Ριζοσπάστης», που το 1921 μετατράπηκε σε επίσημο δημοσιογραφικό όργανο του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος (ΚΚΕ) ή πιο σωστά του πρόγονου κόμματος, το οποίο ιδρύθηκε το 1918 με την ονομασία Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (ΣΕΚΕ), είχε την έδρα του σε πρώτη φάση σε χώρους της Κεφαλληνιακής Αδελφότητας στο κέντρο της Αθήνας και το 1924 μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό.

Ο πλήρης τίτλος της κερκυραϊκής - επτανησιακής εφημερίδας του 1850 ήταν «Ο Ριζοσπάστης». Υπεύθυνος έκδοσής της ο Κερκυραίος Αναστάσιος Τεμπονέρας. Αφανής διευθυντής, σύμφωνα με ορισμένες πηγές, ήταν ο Κεφαλονίτης ρηξικέλευθος πολιτικός και κοινωνικός αγωνιστής Ιωσήφ Μομφερράτος, εκδότης εφημερίδας με ριζοσπαστικές ιδέες στην Κεφαλονιά από το 1849. «Δεν θέλω λείψει», ανέφερε επιστολή του που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα στο πρώτο φύλλο της, με έκκληση για εμμονή σε γνήσιες πρωτοποριακές θέσεις που τον εξέφραζαν. Η εφημερίδα τυπώθηκε στο «Τυπογραφείον Ερμής Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως» στην αγγλοκρατούμενη, τότε, Κέρκυρα. Ήταν τετρασέλιδη, εβδομαδιαία εφημερίδα.

Τολμούσε:

«Εύτολμος και θαρραλέα φωνή αντιπροσώπων θέλει αντηχήσει εις τον ελληνικόν περίβολον της Επτανησιακής Βουλής και θέλει κηρύξει στεντορίως τας αληθείς ανάγκας και τα δικαιώματα του επτανησιακού λαού. Η έντονος αυτών φωνή θέλει ακουσθή μετ' ευχαριστήσεως και ευγνωμοσύνης υπό του λαού τούτου, και διελθούσα τα πελάγη, θέλει φθάσει εις τα ώτα των ευρωπαϊκών λαών, και αυτής ακόμη της διπλωματίας» («Ο Ριζοσπάστης», φ. 1, σελ. 1, «Σκοπός και πορεία του Ριζοσπάστου»).

Σώζονται αντίτυπά της στο Μουσείο Τύπου της Πάτρας, στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων στην Αθήνα και στην Κοργιαλένειο Βιβλιοθήκη της Κεφαλονιάς.

Εκυκλοφόρησε στην Κέρκυρα, όπου τον 5ο αι. π.Χ. είχε ξεσπάσει ο πιο ταξικός γνωστός εμφύλιος πόλεμος της αρχαιότητας στα σημερινά ελληνικά εδάφη, για πρώτη φορά τις 5 Απρίλη του 1850 (βλ. φωτογραφία πάνω). Εξέφραζε ατύπως το επτανησιακό Ριζοσπαστικό Κόμμα. Το πολιτικό κόμμα, δηλαδή, που εμφανίστηκε ως «Ριζοσπαστική Μειονότης» στο Κοινοβούλιο των Ιονίων Νήσων και γεννήθηκε στη λεβεντογέννα Κεφαλονιά μια χρονιά σημαδεμένη από πολλά ιστορικά γεγονότα: Το 1848.

Δεν νέρωνε το κρασί της:

«Πιστή και ακλόνητος εις την πορείαν της, έχουσα δε υπέρ εαυτής την ακαταμάχητον δύναμιν του δικαίου και την συμπάθειαν εν ταυτώ των ευρωπαϊκών λαών, ευτόλμως αναδέχεται τον αγώνα, τον οποίον, και η εμπιστευθείσα εις αυτήν αποστολή, και αι πολυειδώς και πολυτρόπως διατρανωθείσαι διαδηλώσεις του επτανησιακού λαού, επιβάλλουσι εις αυτήν» («Ο Ριζοσπάστης»,φ. 1, σελ. 2, «Σχέδιον απαντήσεως της ριζοσπαστικής μειονότητος της Βουλής των αντιπροσώπων εις τον λόγον του αρμοστού»).

Γρήγορα το κόμμα αυτό, αν και λειτουργούσε ατύπως και δεν ανέπτυξε οργανωτικούς δεσμούς ανάμεσα στους υποστηρικτές του, άπλωσε βλαστούς και ρίζες στη σημαδεμένη από το 1640 από αγροτικές εξεγέρσεις μαγεύτρα Κέρκυρα, την ένδοξη Ζάκυνθο του Σολωμού και του Κάλβου, την Αρματολών φωλιά Λευκάδα, την ξακουστή Ιθάκη, τους αδούλωτους Παξούς και στα πάνω σε χρυσό βράχο Κύθηρα, καταπώς προσδιόριζε τα εφτά μεγάλα νησιά του Ιονίου Πελάγους ο Κωστής Παλαμάς. Δρούσε σ' όλα τα αγγλοκρατούμενα τότε Επτάνησα, όπου το 1817, τρία χρόνια μετά την πλήρη κατάληψή τους από τη Βρετανία, ο αρμοστής Τόμας Μέτλαντ είχε ανακοινώσει τη θέσπιση αυταρχικού Συντάγματος του προτεκτοράτου των «Ηνωμένων Ιονίων Νήσων» με τα κανόνια του Παλαιού Φρουρίου της πόλης της Κέρκυρας στραμμένα εναντίον του λαού.

Ξεσκέπαζε τις κρυμμένες αλήθειες:

«Διά της βίας, διά και του τρόμου, διά των πλαστών συνωμοσιών, διά των συκοφαντιών, καταδιωγμών, φυλακίσεων και εξοριών, διά της απάτης προσέτι και της διαφθοράς, και διά παντοίου είδους καταχθονίων και φρικαλέων μέσων, επεβλήθη το επάρατον εκείνο και καταχρηστικώς καλούμενον σύνταγμα του 1817» («Ο Ριζοσπάστης», φ. 1, σελ. 2, «Σχέδιον...», ό.π.).

Κίνημα μαχητικό. Αστικοδημοκρατικό. Εθνικοαπελευθερωτικό για την ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα. Με κηρύγματα δημοκρατικής και κοινωνικής «ανάπλασης» και για την καθιέρωση του δικαιώματος της καθολικής ψήφου, καθώς το δικαίωμα αυτό αναγνωριζόταν τότε σε λιγότερο από το 10% του πληθυσμού. Με ευρεία λαϊκή υποστήριξη από τους εργαζόμενους των πόλεων και τον αγροτικό κόσμο της υπαίθρου. Με αμέτρητους αγωνιστές που αντιμετώπισαν ανείπωτα βασανιστήρια, ταπεινώσεις, φυλακίσεις, εξορίες, εμπρησμούς σπιτιών, μαστιγώσεις, καθώς και την αγχόνη. Αυτό ήταν, αν και δεν είχε διατυπωμένο ενιαίο επίσημο Πρόγραμμα, το επτανησιακό Ριζοσπαστικό Κόμμα στα αγγλοκρατούμενα Επτάνησα της εποχής του. Άτυπο δημοσιογραφικό όργανό του ήταν ο πρώτος αυτός ελληνικός «Ριζοσπάστης».

Στηλίτευε τις κοινωνικές αδικίες:

«Αστικός κώδιξ καθιερώνων διατάξεις πάντη ανεφαρμόστους εις την κατάστασίν μας και τεινούσας εις την απογύμνωσιν του λαού μας, ως είναι ο ανατοκισμός, ο πλειστηριασμός των κτημάτων και άλλαι επίσης ολέθριαι διατάξεις, αίτινες, συνενούμεναι με την καταστρεπτική και προς τον αυτόν σκοπόν τείνουσαν Ιονικήν Τράπεζα, ολίγον εισέτι καιρόν παρατεινόμεναι, ήθελον επιφέρει την παντελή απογύμνωσιν του ατυχούς τούτου λαού και την συγκέντρωσιν της ιδιοκτησίας, του εξαγομένου των κόπων και των ιδρώτων του, εις χείρας ολίγων τινών μεγαλοκτημόνων, ευτελών υποστηρικτών και οργάνων της ξενοκρατίας (...) - ιδού πράγματα αδιακόπως καταπιέζοντα την κοινωνίαν μας» («Ο Ριζοσπάστης», φ. 1, σελ. 2, «Σχέδιον...», ό.π.).

Με τον εμπνευσμένο Κεφαλονίτη αγωνιστή Ιωσήφ Μομφερράτο στις πρώτες γραμμές του την περίοδο της ίδρυσής του, το Ριζοσπαστικό Κόμμα ήταν βαθιά επηρεασμένο από τη Γαλλική αστική Επανάσταση του 1789 και τις εξεγερτικές και δημοκρατικές ιδέες του Θεσσαλού επαναστάτη Ρήγα Φεραίου.

Είχε παραμείνει ισχυρή η παράδοση των γεγονότων του 1797, οπότε ο λαός των νησιών είχε υποδεχθεί με ενθουσιασμό την κατάλυση της κυριαρχίας της Βενετίας και του αριστοκρατικού τοπικού πολιτεύματος από τους Γάλλους Δημοκρατικούς, τραγουδώντας τον «Θούριο» του Ρήγα, αλλά και τη «Μασσαλιώτιδα» και την «Καρμανιόλα» των Γάλλων σε ελληνικές εκδοχές. Στην Κέρκυρα είχε τυπωθεί άλλωστε το 1798, για πρώτη φορά στον ελληνικό χώρο, ο «Θούριος» του Ρήγα. Επίσης, στα Επτάνησα είχε διαδοθεί από τότε, με το γνωστό ως «Χειρόγραφο των Κυθήρων», το προωθημένο για την εποχή του «Σύνταγμα» του Ρήγα, που όριζε ως συνταγματικό δικαίωμα του λαού να μάχεται και να επαναστατεί για το δίκιο του. Το 1803 ένας προοδευτικός Κεφαλονίτης ιατροφιλόσοφος υποστηρικτής των ιδεών των Γάλλων Δημοκρατικών ήταν εισηγητής Συντάγματος που καταργούσε στην υπό ρωσο-τουρκική κυριαρχία «Επτάνησο Πολιτεία» τη μονοπωλιακή διαχείριση των τοπικών υποθέσεων από την αριστοκρατική φεουδαρχική τάξη των μεγάλων γαιοκτημόνων. Επρόκειτο για τον Φραγκίσκο Τζουλάτη, ο τρισέγγονος του οποίου, Κερκυραίος επαναστάτης φοιτητής Φραγκίσκος Τζουλάτης, έμελλε το 1918 να εκπροσωπήσει τη σοσιαλιστική οργάνωση της Κέρκυρας στο ιδρυτικό Συνέδριο του ΣΕΚΕ.

Το κόμμα των Ριζοσπαστών ήταν επηρεασμένο ακόμη περισσότερο, σύμφωνα με τον κορυφαίο μελετητή της δράσης του, Γιώργο Αλισανδράτο, από τη νεότερη Φεβρουαριανή αστική - δημοκρατική Επανάσταση που είχε συγκλονίσει τη Γαλλία τον Φλεβάρη του 1848. Σ' εκείνο το γαλλικό επαναστατικό κίνημα, ως γνωστόν, είχε πάρει μέρος και η εργατική τάξη του Παρισιού, με ιδιαίτερα αιτήματα. Κερδήθηκε τότε, μαζί με κάποιες άλλες δημοκρατικές ελευθερίες, ευνοϊκό Διάταγμα για «Το δικαίωμα στην εργασία». Αντιθέτως, η νέα εξέγερση που ακολούθησε τον Ιούνη του 1848 στο Παρίσι, στην πρώτη μάλλον μεγάλη σύγκρουση των εργατών με την αστική τάξη, είχε τόσο καταπνιγεί στο αίμα, που ακολούθησε πολιτικό και κοινωνικό πισωγύρισμα, εξηγημένο από τον Καρλ Μαρξ στο έργο του «Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη».

Δημοκρατικά και εθνικά επαναστατικά κινήματα και εξεγέρσεις, θυμίζουμε, είχαν ξεσπάσει το 1848, πέρα από τη Γαλλία, στη Γερμανία, στην Ιταλία, στην Ουγγαρία, στην Πολωνία, στη Μολδαβία, στη Σουηδία, στη Δανία και αλλού. Ο Διονύσιος Σολωμός, στην Κέρκυρα, έγραφε το έτος αυτό σε επιστολή του: «Σε όλα τα μέρη της Γης οι επαναστάσεις πέφτουν σαν κοπάδια σπουργίτια (...) Θα έχουμε μεγάλα ανακατώματα, αλλά και μεγάλους αγώνες (...) Ο τελικός όμως καρπός θα είναι το αγαθό». Επαναστάτες της Ιταλίας είχαν καταφύγει στην Κέρκυρα και σε άλλα νησιά του Ιονίου.

Ατένιζε σε όλους τους λαούς του κόσμου:

«Ενεκα του σωτηριώδους ευρωπαϊκού σάλου του 1848 και των γενναίων προσπαθειών των λαών προς ανάκτησιν και αποκατάστασιν της ασεβώς καταπατουμένης εθνικότητος και κυριαρχίας των, η προστασία, εγκαίρως εγκαταλιπούσα την λεοντήν, και ενδυθείσα την φυσική εις αυτήν αλωπεκήν, ενόμισεν αρμόδιον, προς αναχαίτισιν του εις το βάθος της καρδίας των Επτανησίων ανεξαλείπτως εγκεχαραγμένου εθνικού αισθήματος, να χορηγήση ουτιδανάς τινάς μεταρρυθμίσεις, ως έργον τάχα ελευθεριότητος και μεγαλοδωρίας» («Ο Ριζοσπάστης», φ. 1, σελ. 1, «Σκοπός...», ό.π.).

Την ίδια χρονιά, το 1848, λίγες μέρες πριν από τη Φεβρουαριανή Επανάσταση, ως γνωστόν, εκυκλοφόρησε για πρώτη φορά και υψώθηκε απειλητικά για την κυρίαρχη τάξη πάνω από την Ευρώπη το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» του Καρλ Μαρξ και του Φρίντριχ Ένγκελς. Οι δυο τους εξέδωσαν τότε στη Γερμανία τη ριζοσπαστική «Νέα Εφημερίδα του Ρήνου», ενώ τον Ιούνη του 1847 είχαν ιδρύσει στο Λονδίνο την Ένωση Κομμουνιστών με σύνθημα «Προλετάριοι όλων των χωρών, Ενωθείτε».

Δικαιολογημένα ή όχι, σε λαϊκή εξέγερση που εκδηλώθηκε το 1849 σε περιοχή της Κεφαλονιάς και αργότερα με υπερβολή αποκλήθηκε «Κομμούνα της Κεφαλονιάς», είχε αποδοθεί και ιδιαίτερο ταξικό κίνητρο, πέραν του εθνικού, για το ένοπλο λαϊκό μένος εναντίον μερίδας των οικονομικά και πολιτικά κυρίαρχων ισχυρών παραγόντων της περιοχής.

Το βέβαιον είναι ότι τα νέα απ' την Ευρώπη έφταναν τότε γρήγορα με πολλούς τρόπους στα Επτάνησα. «Στην πλώρη, που σκιρτά, γυρτός, τούτα 'π' ο ξένος ναύτης», το είχε εκφράσει με στίχο ο Σολωμός.

Στιγμάτιζε την οικονομική λεηλασία του λαού:

«Επί τεσσαρακονταετίαν ολόκληρον η Επτάνησος κυβερνάται υπό το τερατώδες και καταστρεπτικόν αυτό σύστημα, και κατά το διάστημα τούτο τεσσαράκοντα εκατομμύρια διστήλων αφηρπάσθησαν του λαού. Από το κολοσσαίον δε αυτό ποσόν, ποίον καλόν έγεινε υπέρ αυτού;» («Ο Ριζοσπάστης», φ. 1, σελ. 3, «Σχέδιον...», ό.π.).

Στην Ελλάδα το 1848 είχε ξεσπάσει, εξάλλου, η στάση της Καλαμάτας εναντίον του βασιλιά Όθωνα και της βαυαροκρατίας, με τον επικεφαλής της Γ. Περρωτή να καταφεύγει στα Επτάνησα. Επίσης, στην Ελλάδα τη διετία 1849-1850 είχε εκδηλωθεί αφόρητη βρετανική πίεση με αφορμή την «Υπόθεση Πατσίφικο» για τα μέτρα που είχαν ληφθεί, προκειμένου να εξασφαλιστεί δανειοδότηση της Ελλάδας από τη διεθνή τράπεζα μιας οικογένειας που έμελλε τον επόμενο αιώνα να αποκτήσει μεγάλο οικογενειακό ακίνητο - φέουδο στην Κέρκυρα και να συνάψει ιδιαίτερες σχέσεις με τα τοπικά αστικά πολιτικά επιτελεία, εκείνης των Ρότσιλντ, η οποία κάθε τόσο φιλοξενεί στο νησί κορυφαίους πολιτικούς του διεθνούς αστικού τζετ σετ, συμπεριλαμβανομένων Ευρωπαίων πρωθυπουργών. Το Βρετανικό Ναυτικό είχε προχωρήσει σε ναυτικό αποκλεισμό της χώρας, με ισχυρισμούς, μεταξύ άλλων, ότι η Ελλάδα όφειλε για την υπόθεση αυτή, πέραν των άλλων, να χορηγήσει αποζημιώσεις σε «Επτανήσιους» εφοπλιστές για την πειρατεία πλοίων τους σε ελληνικές ακτές και να εισφέρει νησιά της στο προτεκτοράτο των «Ηνωμένων Ιονίων Νήσων».

Σταθερά τασσόταν στο πλευρό του υπόλοιπου ελληνικού λαού:

«Δεινά (...) σήμερον διάκειται η πολυπαθής μήτηρ Ελλάς, ένεκα αιφνιδίου και πάντη απροσδοκήτου εχθρικής επιθέσεως, προσβαλλούσης την ανεξαρτησίαν της και σκοπόν εχούσης την παντελή παράλυσιν της ελληνικής κοινωνίας· επιθέσεως απαραδειγματίστου εις τα χρονικά των πεπολιτισμένων εθνών (...) Οι αυτουργοί της επιθέσεως ταύτης ευαρεστούνται, παρά πάσαν αλήθειαν, να στηρίζωσιν εν μέρει την διαγωγήν των εις την υπεράσπισιν τάχα Επτανησίων ζημιωθέντων εις το Ελληνικόν Κράτος» («Ο Ριζοσπάστης», φ. 1, σελ. 3, «Σχέδιον...», ό.π.).

Στα ίδια τα νησιά του Ιονίου, τη διετία 1848-1849 ένοπλα αγροτικά, κυρίως, κινήματα στην Κεφαλονιά αντιμετωπίστηκαν από τους Βρετανούς με απίστευτη, άγρια καταστολή. Συγχρόνως, η βρετανική Αρμοστεία με τον φιλελεύθερο κατά τα άλλα αρμοστή Ward ενίσχυε το φιλικό της Κόμμα των Μεταρρυθμιστών, που εκπροσωπούσε το ισχυρότερο τμήμα της επτανησιακής αστικής τάξης και παρέπεμπε στο αόριστο μέλλον την ένωση των νησιών με την Ελλάδα, την οποία και αυτό διακήρυσσε, επικαλούμενο τις δυσχερείς διεθνείς συνθήκες και τους αντίξοους διεθνείς συσχετισμούς. Επίσης, οι Βρετανοί ενίσχυαν το τελείως διαβλητό στις λαϊκές μάζες κόμμα των λεγόμενων «Καταχθονίων», που συσπείρωνε κυρίως κύκλους της παλιάς αριστοκρατίας και εξαρτημένα από την κατοχική δύναμη ανώτερα υπαλληλικά στρώματα.

Δεν γονάτιζε στους ισχυρούς:

«Σας το κηρύττομεν παρρησία, Κύριε Ουάρδε, ο Επτανησιακός λαός και η αντιπροσωπεύουσα αυτόν Βουλή ούτε ευγνωμοσύνην ούτε φιλοφροσύνην οφείλουσιν εις κυβέρνησιν ήτις, πότε δολίως, πότε διά της λόγχης και του τηλεβόλου, τω αφήρπασε τα απαράγραπτα δικαιώματά του (...), τον περιεφρόνησε, τον διήρπασε, τον ελήστευσε, τον απεγύμνωσε, τον επτώχυνε, κατέστησε αυτόν ξηρόν σκελετόν, και επί τέλους τον επυρπόλησε, τον ηδχόνισε και τον εμαστίγωσεν ανηλεώς. Οχι! λέγομεν, ο επτανησιακός λαός δεν οφείλει ευγνωμοσύνης και ευχαρισίας τεκμήρια προς τοιαύτην τυραννικήν και άρπαγα κυβέρνησιν· αλλά γογγυσμούς γοερούς, κατάρας εκ βάθους ψυχής (...) Ημείς ούτε ανεγνωρίσαμεν ούτε αναγνωρίζομεν ποτέ τας συνομολογουμένας συνθήκας μεταξύ των δυνατών της γης, διά των οποίων οι ατυχείς λαοί πωλούνται, αγοράζονται, ανταλλάσσονται και διανέμονται ως τόσα κτήνη· (...) αι επάρατοι αύται συνθήκαι δεν είναι ειμή το αποτέλεσμα της βίας ή της ανάγκης· άμα δε αύτη εκλείψη ή εκείνη δυνηθή να καταβληθή - το οποίον έγκειται εις αυτήν των την φύσιν και ή εγρήγορα ή αργά είναι αδύνατον να μη ακολουθήση - οι λαοί αναλαμβάνουσιν αυτοδικαίως την ελευθερίαν και ανεξαρτησίαν των» («Ο Ριζοσπάστης», φ. 3, σελ. 1, «Η Βουλή και ο Αρμοστής», 6.5.1850).

Έχουν εντοπιστεί τέσσερα φύλλα της κερκυραϊκής εφημερίδας «Ο Ριζοσπάστης». Δεν είναι γνωστό πότε σταμάτησε η έκδοσή της και κάτω από ποιες συνθήκες. Το τελευταίο γνωστό σωζόμενο φύλλο της φέρει τον αριθμό 4 και εκδόθηκε τις 17 Μαΐου 1850. Στο φύλλο αυτό καταχωρήθηκε επιστολή του διευθυντή του τυπογραφείου, που εξηγούσε ότι η εκτύπωσή του είχε καθυστερήσει για λόγους που είχαν σχέση με την ιδιοκτησία της εταιρείας.

Ήδη από το δεύτερο φύλλο της η εφημερίδα έκανε λόγο περί «καταπτύστου αγγλοϊονικής συμμορίας» και σημείωνε επικαλούμενη Ριζοσπάστες βουλευτές: «Και αυτή ακόμη η νεωστί καθιερωθείσα ελευθερία του Τύπου κατέστη αντικείμενον παντοίων επιβουλών, συκοφαντιών και αυθαιρέτων καταδιώξεων, οσάκις αι αλήθειαι τας οποίας διεσάλπισεν απέβησαν δυσάρεστοι εις τα ώτα των δυνατών της ημέρας».

Στάθηκε παράδειγμα πολιτικής ανυπακοής του λαού απέναντι στον Αρμοστή Ward και τους υποτακτικούς του, παρά το γεγονός ότι η βρετανική εξουσία κατηγορούσε το Ριζοσπαστικό Κόμμα ότι το 1850 ετοίμαζε «επαναστατικό κίνημα».

Ηταν εφημερίδα που δεν μάσαγε τα λόγια της:

«Κύριε Ουάρδε (...) Η Βουλή έκαμε μνείαν των ανοσιουργημάτων της στρατοκρατίας σου εις Κεφαλληνίαν (...) Ανατριχιάζεις οσάκις γίνεται λόγος περί των πραγμάτων εκείνων φοβούμενος μη σε καταπνίξη το αίμα των θυμάτων σου! Εμπρός, Κύριε Ουάρδε! ο πολιτικός τάφος σου είναι ήδη ανεωγμένος! εις αυτόν θέλεις καταβή με τας αράς της Κεφαλληνίας, της Επτανήσου, της Ελλάδος απάσης και της Ευρώπης. Η ιστορία του πολιτικού σου βίου, κατά την Επτάνησον, θέλει μετά φρίκης αναγινώσκεσθαι, και θέλει σε κατατάσσει ως εφάμιλλον των τεράτων του απολυτισμού και της σκληρότητος» («Ο Ριζοσπάστης», φ. 2, σελ. 2, «Η Βουλή και ο Αρμοστής», 15.4.1850).

Συγχρόνως, η εφημερίδα παρουσίαζε στις στήλες της πρωτοβουλίες των Ριζοσπαστών για την ψήφιση νομοσχεδίων με χαρακτήρα κοινωνικής δικαιοσύνης και θέσπισης δημοκρατικών δικαιωμάτων για την κατάργηση φόρων που βάρυναν τα πιο φτωχά λαϊκά στρώματα, την αναίρεση γαιοκτημονικών τίτλων ευγενείας, την ευνοϊκή για τον λαό τροποποίηση του Ποινικού Κώδικα, την αρχή της καθολικής ψήφου, τη διαφοροποίηση του περιεχομένου του όρκου των βουλευτών ώστε να ορκίζονται πίστη στα συμφέροντα του λαού.

Αναδημοσιεύοντας εκτεταμένη αναφορά Ριζοσπαστών βουλευτών για τις βρετανικές βαναυσότητες στην Κεφαλονιά, στο τρίτο φύλλο της σημείωνε την ανάγκη η Βουλή να ζητήσει απόδοση ευθυνών «περί των αυθαιρεσιών, των μαστιγώσεων, των απαγχονισμών, των βεβηλώσεων των Ναών του Θεού, των εμπρησμών και της εκ των θεμελίων κατεδαφίσεως των οικιών, της καταστροφής των ιδιοκτησιών, των φυλακισμών, των σφαγών αθώων θυμάτων, της καταπατήσεως των νόμων, και εν γένει των αδικημάτων, των βιαιοπραγιών, των καταθλίψεων, των αποκλεισμών, και τόσων άλλων ανηκούστων και ατιμωτικών πράξεων, των οποίων η γενναία μεν, αλλά δυστυχής Κεφαλληνία, έγεινεν έρμαιον, κατά τους παρελθόντας μήνας, Αύγουστον, Σεπτέμβριον και Οκτώβριον, και αι οποίαι, κατά την σκληρότητα και βαρβαρότητα, υπερέβησαν και αυτάς ακόμη των φρικαλέων εποχών του μεσαιώνος».

Στο τέταρτο και τελευταίο γνωστό φύλλο της η εφημερίδα δημοσίευσε επιστολή του ιερωμένου Μιλτιάδη Κουρβισιάνου, που για την υποστήριξή του στους Ριζοσπάστες είχε αποπεμφθεί από την Εκκλησία με αστυνομική μεσολάβηση και κατήγγειλε «κτηνώδη βία», προκειμένου να αφαιρέσει το ράσο του, προσθέτοντας για τον αγώνα των Ριζοσπαστών: «Είμαι έτοιμος να προσφέρω και την τελευταίαν ρανίδα του αίματός μου».

Ωστόσο, είτε συνεχίστηκε είτε έπαυσε γρήγορα η κυκλοφορία της, η εφημερίδα, ως όργανο ριζοσπαστικών θέσεων με συγκρουσιακά εθνικά και κοινωνικά αιτήματα, είχε συνέχεια στα Επτάνησα με έντυπα με παρεμφερή ή άλλον ριζοσπαστικό τίτλο. Στην Κεφαλονιά, ενώ στην ηγεσία του Ριζοσπαστικού Κόμματος την περίοδο της εξορίας των βασικών στελεχών του σε απομονωμένα νησάκια του Ιονίου είχαν αναρριχηθεί πολιτικοί που περιόριζαν τον αγώνα στην ένωση των νησιών με την Ελλάδα και έθεταν στο περιθώριο τα δημοκρατικά - κοινωνικά αιτήματα ως άκαιρα, αν όχι και εξτρεμιστικά, από το φθινόπωρο του 1862 μέχρι και τα μέσα περίπου του 1863 κυκλοφόρησε η «πολιτική» εφημερίδα «Ο Αληθής Ριζοσπάστης» (βλ. φωτογραφία πάνω), με διευθυντή έκδοσης τον Σπυρίδωνα Λιβαθινόπουλο. Αφανής υπεύθυνος, όπως πιστεύεται, ήταν ο Ιωσήφ Μομφερράτος. Σαράντα οκτώ φύλλα της εφημερίδας αυτής, που κυκλοφορούσε «τετράκις του μηνός, συνήθως κατά Σάββατο» και τυπωνόταν στο τοπικό τυπογραφείο «Κεφαλληνία», σώζονται στην Κοργιαλένειο Βιβλιοθήκη στο Αργοστόλι.

Επίσης, πάλι στην Κεφαλονιά, το 1863 κυκλοφόρησε η εβδομαδιαία «εθνική και δημοτική» εφημερίδα «Ο Ριζοσπάστης» (βλ. φωτογραφία πάνω), με διευθυντή έκδοσης τον Γεράσιμο Φασόη. Τυπωνόταν σε τυπογραφείο ονόματι «Ανατολή». Στην Κοργιαλένειο Βιβλιοθήκη σώζονται τρία φύλλα της, το τελευταίο των οποίων ήταν το 34ο κατά σειρά.

Αν και οι υποτιθέμενες κατηγορίες δεν ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα, αφού οι ιδέες τους δεν είχαν εξελιχθεί τόσο, ο Ι. Μομφερράτος και άλλοι πρωταγωνιστές της ίδρυσης του Ριζοσπαστικού Κόμματος θα χαρακτηρίζονταν επικριτικά το 1858, από συναδέλφους τους οπαδούς του αστικού καπιταλιστικού συστήματος και της βασιλευομένης αστικής δημοκρατίας, ως υποστηρικτές «του κοινωνισμού ή κομμουνισμού εις την πολιτείαν» και «σοσιαλισταί ή κομμουνισταί», που δήθεν πρέσβευαν ότι ο «Ριζοσπαστισμός είναι ταυτόσημος με το δημοκρατικομμουνισμός», επειδή ζητούσαν «εθνικήν ενταυτώ και δημοκρατικήν αποκατάστασιν, πολιτικήν συνάμα και κοινωνικήν ανάπλασιν». Στην Ιόνιο Βουλή, στην Κέρκυρα, ο επικεφαλής του επίσης άτυπου Μεταρρυθμιστικού Κόμματος είχε προσδιορίσει ως «άκρα αριστερά» τους Ριζοσπάστες βουλευτές. Εξάλλου, σύμφωνα με τον πρώτο, κερκυραϊκό «Ριζοσπάστη», η «Ριζοσπαστική μερίς» της Ιονίου Βουλής καθόταν «εις το αριστερό άκρον» της αίθουσας του Βουλευτηρίου. Από το 1849 ο Μομφερράτος (1816-1888) είχε διατυπώσει την υποστήριξή του σε γνήσια λαϊκά συνθήματα, όπως αυτά: «Εθνική ανεξαρτησία - Ζήτω η απελευθέρωσις των λαών», «Ελευθερία - Ισότης - Αδελφότης», «Κάτω η Αγγλοκρατία - Ζήτω η Επανάστασις - Ζήτω η Ένωσις», «Ζήτω η Παγκόσμιος Δημοκρατία». Διακήρυσσε, συγχρόνως, ότι δεν υπάρχει εθνική κυριαρχία δίχως κοινωνική ελευθερία. Δήλωνε ότι σκοπός του ήταν «η ανάπτυξις και διάδοσις των υγιών πολιτικών και κοινωνικών αρχών, επί των οποίων πάσα καλώς ωργανισμένη πολιτεία πρέπει να στηρίζεται, και κατά τας οποίας η ελληνική κοινωνία, υπέρ πάσαν άλλην, πρέπει να διοργανισθή», αξιοποιώντας προχωρημένες θέσεις «των ενδόξων του γαλλικού λαού επαναστάσεων». Το 1864, μετά την ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα, υπήρξε ο μοναδικός Έλληνας βουλευτής που καταψήφισε στη Βουλή το νέο ελληνικό αστικό Σύνταγμα του έτους αυτού, ζητώντας αβασίλευτη δημοκρατία.

Οι ιδέες των πρωτοπόρων εκείνου του κινήματος απηχούσαν, κυρίως, πρωτόλειες ή ουτοπικές και ρομαντικές - χριστιανικές μικροαστικές δημοκρατικές και σοσιαλιστικές αντιλήψεις, αντίστοιχες εκείνων του Τζουζέπε Ματσίνι, του Πιερ Ζοζέφ Προυντόν, του Σεν Σιμόν και του Λουί Μπλανκί, ορισμένες από τις οποίες είχαν βρει απήχηση σε Επτανήσιους, όπως ο Φραγκίσκος Πυλαρινός, από το πρώτο κιόλας μισό του 19ου αιώνα. Ο Μομφερράτος διακινούσε έργα του Ματσίνι για το δημοκρατικό κίνημα της ιταλικής ενοποίησης και σε συνδρομητές στην Κέρκυρα, όπου βασικοί εκπρόσωποι του Ριζοσπαστικού Κόμματος ήταν ο βουλευτής Χριστόδουλος Ποφάντης και ο ποιητής Γεώργιος Μαρτινέλης, αμφότεροι πρωτοπόροι αγωνιστές του καιρού τους.

Στην ελληνική Βουλή, μετά το 1864 και την εισδοχή σε αυτή βουλευτών των νησιών του Ιονίου λόγω της ένωσής τους με την Ελλάδα, δεν υπήρξε ανάλογη οργανωμένη, συντονισμένη ριζοσπαστική παρέμβαση. Ωστόσο, οι καινοτομικές πολιτικές και κοινωνικές ιδέες των πρωτοπόρων αγωνιστών στα Επτάνησα υπό βρετανική κυριαρχία, σε συνδυασμό με την πίστη και την υποστήριξή τους στους λαϊκούς αγώνες και την ακατάβλητη δική τους αγωνιστικότητα, που είχε ως αποτέλεσμα να εξοριστούν επί σειρά ετών ο Ιωσήφ Μομφερράτος, ο Ηλίας Ζερβός - Ιακωβάτος και πολλοί άλλοι Ριζοσπάστες στα κερκυραϊκά νησιά Ερίκουσα, Οθωνοί και Παξοί, καθώς και στα Αντικύθηρα και αλλού, στάθηκαν «μαγιά».

Δημιούργησαν το πρόσφορο έδαφος για περαιτέρω ιδεολογικές ζυμώσεις και τη διάδοση πιο στέρεων δημοκρατικών και επαναστατικών ιδεών κοινωνικής ανάπλασης, καθώς προχωρούσε η καπιταλιστική οργάνωση της κοινωνίας, οι αγρότες παρέμεναν δέσμιοι παρωχημένων δομών και η εργατική τάξη αυξανόταν αριθμητικά και διεκδικούσε τα δικά της κοινωνικά δικαιώματα τόσο στα Επτάνησα όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα.

Δεδομένων όλων αυτών και με τη νέα γενιά αγωνιστών που ξεπήδησε από τις τάξεις του τα τελευταία χρόνια της αγγλικής κυριαρχίας στα Επτάνησα, το Ριζοσπαστικό Κόμμα και μαζί ο πρώτος ελληνικός «Ριζοσπάστης», ως έντυπό του, είχαν τη δική τους αναμφισβήτητη συμβολή στην εξέλιξη και την ωρίμανση των μαχητικών δημοκρατικών και σοσιαλιστικών ιδεών στον ελληνικό χώρο. Τοποθετημένος στην εποχή του, εκείνος ο πρώτος «Ριζοσπάστης» μπορεί δικαίως, ίσως, να θεωρηθεί κι αυτός πρόδρομος - πρόγονος του σημερινού.

Στις 28 Απρίλη 1860 διατυπώθηκε άλλωστε στην Κέρκυρα, σε επιστολή του πρωτοπόρου λόγιου Νικόλαου Κονεμένου προς τον Ανδρέα Λασκαράτο, με σχόλια για τις προοδευτικές θέσεις του Μομφερράτου και την πορεία του επτανησιακού Ριζοσπαστισμού στο μέλλον «όσο που να φθάσομεν εις τον κομμουνισμόν», η πρώτη γνωστή στον ελληνικό χώρο ευμενής κριτική, έστω με ουτοπικές θέσεις και αντιφάσεις, για τη θεωρία του επιστημονικού σοσιαλισμού και την «κομμουνιστική δημοκρατία». Σε κατοπινά κείμενά του ο Ν. Κονεμένος εξήγησε ότι η μεγάλη ιδιωτική ιδιοκτησία ήταν η πηγή των δεινών του λαού.

Δεκαπέντε περίπου μήνες νωρίτερα, τον Γενάρη του 1859, ο Καρλ Μαρξ, με άρθρο του από το Λονδίνο στην εφημερίδα της Νέας Υόρκης «New York Daily Tribune» για το καθεστώς στα Επτάνησα με τίτλο «Το πρόβλημα των Ιονίων νήσων», είχε εκδηλώσει, εξάλλου, την αλληλεγγύη του στον λαό των νησιών. Συγχρόνως, αναδείκνυε και εκθείαζε την αγωνιστικότητά του για τα δικαιώματά του και τη διεθνοποίηση του αγώνα του, στιγματίζοντας τη βρετανική αντιδημοκρατική βαρβαρότητα και καταπίεση.

Σημείωνε ο Καρλ Μαρξ, μεταξύ άλλων, επικαλούμενος καταγγελίες των Επτανήσιων αγωνιστών και δημοσιεύματα στον ευρωπαϊκό Τύπο για τη βρετανική καταστολή των διαμαρτυριών και των εξεγέρσεων στα νησιά και τις βάρβαρες τιμωρίες - μαστιγώσεις χιλιάδων ανθρώπων από τα όργανα της βρετανικής Αρμοστείας της Επτανήσου:

«Tα φιλανθρωπικά αισθήματα της Μεγάλης Βρετανίας για τα νησιά εκδηλώθηκαν με πραγματικά αυστριακή αγριότητα (...) Σε έναν πληθυσμό 200.000 ψυχών, οι 8.000 τιμωρήθηκαν με απαγχονισμό, μαστίγωση, φυλάκιση κι εξορία· γυναίκες και παιδιά μαστιγώθηκαν μέχρις αίματος».

Πολιτικοί επίγονοι της πιο προοδευτικής πτέρυγας του επτανησιακού Ριζοσπαστισμού, με καταβολές σαφώς από αυτόν, πήραν τη σκυτάλη και ανέδειξαν ή ασπάστηκαν πλευρές του έργου του Μαρξ. Σ' αυτή την κατηγορία ανήκουν πέντε από τους πιο γνωστούς αγωνιστές και λόγιους που συνέβαλαν όσο λίγοι στην ενίσχυση των κοινωνικών αγώνων και τη διάδοση ολοένα και πιο φιλεργατικών σοσιαλιστικών ιδεών στην εργατική τάξη και στα άλλα λαϊκά στρώματα στη χώρα κατά τις επόμενες δεκαετίες μέχρι την ίδρυση του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΕΚΕ) και την υιοθεσία των ιδεών του επιστημονικού σοσιαλισμού. Τρεις ήταν Κεφαλονίτες, ένας Ιθακήσιος και ένας Κερκυραίος.

Πρώτος ρίχτηκε στον πολιτικό αγώνα, ανάμεσά τους, ο Παναγιώτης Πανάς, Κεφαλονίτης (1832-1896), ο οποίος εξέδωσε, μεταξύ άλλων, την εφημερίδα «Εξέγερσις» το 1874 και είχε παροτρύνει τους αναγνώστες αθηναϊκής εφημερίδας του να ενημερωθούν για το «Κεφάλαιο» του Καρλ Μαρξ.

Κεφαλονίτης ήταν και ο Ρόκκος Χοϊδάς, πρώτος Έλληνας σοσιαλιστής βουλευτής, που γεννήθηκε το 1830 και πέθανε το 1890.

Όπως και ο Μαρίνος Αντύπας, που γεννήθηκε το 1872 και δολοφονήθηκε το 1907 μαχόμενος για τα δίκαια της αγροτιάς στον Πυργετό Λάρισας.

Από την Ιθάκη ήταν ο Πλάτων Δρακούλης, ο οποίος γεννήθηκε το 1858 και συνέγραψε το 1891, τέσσερις και πλέον δεκαετίες πριν από τον θάνατό του, το «Εγχειρίδιον του εργάτου, ήτοι αι βάσεις του σοσιαλισμού».

Κερκυραίος ήταν ο σοσιαλιστής επαναστάτης λογοτέχνης Κωνσταντίνος Θεοτόκης, γνωστός κυρίως για το μυθιστόρημά του «Σκλάβοι στα δεσμά τους», που γεννήθηκε στο νησί του πρώτου «Ριζοσπάστη» το 1872 και πέθανε εκεί το 1923.

Στις συνθήκες όπου η επτανησιακή αστική τάξη είχε αφήσει πίσω της την προοδευτική φάση της και αποτελούσε πια τροχοπέδη της κοινωνικής προόδου, ο Παν. Πανάς, ο Ρ. Χοϊδάς, ο Μαρ. Αντύπας, ο Πλ. Δρακούλης και ο Κων. Θεοτόκης, παρά τις ιδεολογικές και πολιτικές αντιφάσεις και παλινδρομήσεις τους, με τη δράση τους για τη διάδοση σοσιαλιστικών ιδεών στην εργατική τάξη και στον λαό στα νησιά και σε όλο τον ελληνικό χώρο, μαζί με τους άλλους Έλληνες αγωνιστές, σφράγισαν πρωτοποριακά εκείνη τη μεταβατική περίοδο κύησης του ΣΕΚΕ. Όλοι τους, όπως και ο Νικόλαος Κονεμένος, που γεννήθηκε το 1832 στην Πρέβεζα και πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Κέρκυρα, όπου και πέθανε το 1907, μνημονεύονται αναλόγως, για την πρωτοποριακή συμβολή τους, στο επετειακό Λεύκωμα της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας «100 χρόνια ΚΚΕ, Με τον λαό για το σοσιαλισμό». Ο Ν. Κονεμένος, τα «Άπαντα» του οποίου ήθελε να εκδώσει ο Κων. Θεοτόκης, στη φανταστική «Διαθήκη» του το 1901 πρότεινε, ουτοπικά ασφαλώς, τη δοκιμή της «κομμουνιστικής δημοκρατίας» σε μικρό νησί της Κέρκυρας, ώστε να αναδειχθούν τα ασύγκριτα σε σχέση με την αστική δημοκρατία πλεονεκτήματά της.

Τόσο ο Ρόκκος Χοϊδάς όσο και ο αγωνιστής εκδότης κεφαλονίτικης εφημερίδας με τον τίτλο «Εργάτης», Παναγιώτης Πανάς, που είχε αφιερώσει ποίημά του στον μαχητή της «Παρισινής Κομμούνας» Γκουστάβ Φλουράνς, συνεργάζονταν στενά με τον δημοσιογράφο - εκδότη Γιώργο Φιλάρετο, ο οποίος εξέδωσε το 1908 τον αθηναϊκό «Ριζοσπάστη» ως εφημερίδα «δημοκρατικών αρχών». Οι τρεις τους το 1875 είχαν πρωτοστατήσει στην ίδρυση του «Δημοκρατικού Συλλόγου» με την επωνυμία «Ρήγας» στην Αθήνα, με θέσεις, μεταξύ άλλων, υπέρ της συνεργασίας των λαών της Βαλκανικής. Ο Ρ. Χοϊδάς και ο επίσης βουλευτής Γ. Φιλάρετος στα τέλη του 19ου αιώνα ηγήθηκαν της πρώτης σαφώς δημοκρατικής - αριστερής ομάδας στην ελληνική Βουλή. Όπως είχαν κάνει το 1850 οι Ριζοσπάστες βουλευτές στην Ιόνιο Βουλή, εκδηλώνοντας άρνηση να ορκιστούν πίστη στο όνομα του Βρετανού αρμοστή και του βρετανικού Στέμματος, έτσι αργότερα και ο Ρ. Χοϊδάς, θυμίζουμε, είχε αρνηθεί στην ελληνική Βουλή να δώσει βουλευτικόν όρκο πίστης στο όνομα του βασιλιά της Ελλάδας.

Η «επικίνδυνη» για το ελληνικό αστικό πολιτικό σύστημα ριζοσπαστικοποίηση των ιδεών στα Επτάνησα είχε επισημανθεί και αποτυπωθεί άλλωστε σε αναφορά της αγγλικής πρεσβείας στην Αθήνα προς το Φόρεϊν Όφις, έξι χρόνια προτού ενωθούν τα Επτάνησα με την Ελλάδα. Η αγγλική πρεσβεία στην αναφορά της, τον Δεκέμβρη του 1858, χαρακτήριζε τον λαό των νησιών «διαβόητο στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορικής του παρουσίας για τις αναταραχές του». Αποκάλυπτε ότι υψηλά κοινωνικά στρώματα της Αθήνας διέβλεπαν στην αιτούμενη Ένωση «έναν άμεσο κίνδυνο για την ηρεμία της Ελλάδας». Ακόμη, σημείωνε ότι η Ένωση θα αντιπροσώπευε ένα «επικίνδυνο εγχείρημα» για «ριζική μεταβολή» στον ελληνικό χώρο. Φοβόταν, υπερβολικά φυσικά, ότι δήθεν υπήρχε κίνδυνος να συμβεί ιδεολογική «προσάρτηση της Ελλάδας στα Ιόνια νησιά», παρά το αντίθετο. Επίσης, ότι στα Επτάνησα θα ξεσπούσε επανάσταση, την οποία η Αθήνα δεν θα μπορούσε να αποτρέψει. Για τους λόγους αυτούς, στην Αθήνα και σε όλα τα νησιά του Ιονίου, λίγο πριν και αμέσως μετά την Ένωση είχαν ληφθεί ειδικά μέτρα, συμπεριλαμβανομένου πλήρους «φακελώματος» των πολιτικών στελεχών των νησιών, με σκοπό την απο-ριζοσπαστικοποίηση και την ιδεολογική «αφομοίωση» του πληθυσμού τους και τον «έλεγχο» και την πολιτική περιθωριοποίηση των πρωτοπόρων αγωνιστών του.

Σαν ώριμο τέκνο εκείνων των ζυμώσεων, αυτών που ακολούθησαν και της νέας κοινωνικής φάσης, με την ανάπτυξη της αυτοτελούς συνδικαλιστικής δράσης της ολοένα και αυξανόμενης αριθμητικά εργατικής τάξης, κυκλοφόρησε το 1912 στην ευάριθμη σε βιομηχανικές μονάδες Κέρκυρα της εποχής η εφημερίδα με τον τίτλο «Σοσιαλιστική Δημοκρατία», ενώ είχε προηγηθεί εκεί, όπως και στην Κεφαλονιά, εφημερίδα με τον τίτλο «Εργάτης». Η νέα εφημερίδα ήταν η πρώτη στον ελληνικό χώρο με σύνθημα κάτω από τον τίτλο της εκείνο του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου»: «Εργάτες όλου του Κόσμου Ενωθήτε». Διευθυντής της, με άτυπους συμβούλους έκδοσης τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη και τον Αριστοτέλη Σίδερι, ο οποίος το 1918 ως κομμουνιστής βουλευτής εκλεγμένος το 1915 στη Θεσσαλονίκη συμμετείχε στο ιδρυτικό Συνέδριο του ΣΕΚΕ, ήταν ο εργάτης Τίτος Ρέγγης.

Η «Σοσιαλιστική Δημοκρατία», αντίτυπα της οποίας σώζονται στη Βιβλιοθήκη της Αναγνωστικής Εταιρείας Κέρκυρας και παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά αναλυτικά το 2011 στον συλλογικό τόμο «Σοσιαλιστικός Όμιλος Κέρκυρας», σημείωνε τότε για το είδος του ελληνικού κράτους που επιθυμούσαν οι σοσιαλιστές της Κέρκυρας:

«Κράτος όμως όχι σαν το σημερινό, που είναι αντιπρόσωπος της πλουτοκρατίας, αλλά κράτος εργατικό. Κράτος που δεν θα υποστηρίζει εκμετάλλευση καμία, αφού εκμετάλλευση δεν θα υπάρχει. Κράτος που θα έχει πολίτες εργάτες και εργάτριες και οργάνωση Δημοκρατική. Αληθινά δημοκρατική και όχι σαν τις σημερινές Δημοκρατίες. Διαχειριστές θα είναι με τη σειρά τους όλοι οι πολίτες... Έτσι η συνολική ιδιοκτησία και δημοκρατική οργάνωση και διαχείριση αυτής θα είναι η νέα πολιτική και οικονομική μορφή της κοινωνίας».Το 1917, χρονιά της Μεγάλης Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης στη Ρωσία, ο Κων. Θεοτόκης σε σονέτο του τραγούδησε την ταξική φύση των λαϊκών αγώνων της νέας εποχής με στίχους όπως αυτοί:

Σηκώθη τ' άγιο δίκιο της να λάβει

Ολη η αργατιά με φρόνημα γενναίο

Ισονομίας κηρύχνει νόμο νέο

Και τα δεσμά του πλούτου η ορμή της θραύει

Η σκληρή φτώχεια, η γύμνια, η πείνα παύει

Και με καλούν μύριες φωνές να λέω

Θούριο τραγούδι: σ' ένα πέλαο πλέω

Χαράς λεύτεροι ανθρώποι είναι όλοι οι σκλάβοι.

Φυσικό επακόλουθο της δράσης των πρωτοπόρων ιδρυτών του επτανησιακού Ριζοσπαστικού Κόμματος και των πολιτικών επιγόνων τους στα ενωμένα με την Ελλάδα νησιά του Ιονίου είναι, έως έναν βαθμό, υποθέτουμε, το γεγονός ότι μια πολύ σημαντική αριθμητικά και κατά βάση επαναστατική ομάδα των συνέδρων του ιδρυτικού Συνεδρίου του ΣΕΚΕ και ένα σημαντικό μέρος των ηγετικών στελεχών του ιδίου και της Νεολαίας του τα πρώτα του χρόνια αντλούσαν από τα Επτάνησα την καταγωγή τους και εκεί είχαν αναπτύξει πολιτική δράση αρχικά. Επτανήσιος, θυμίζουμε, ήταν και ο πρώτος Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΣΕΚΕ Νίκος Δημητράτος. Όπως φυσικά δεν μπορεί να είναι άσχετο με αυτή την ιστορική διαδρομή το γεγονός ότι σήμερα το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στα Επτάνησα καταγράφει εκλογικό ποσοστό υψηλότερο του πανελλαδικού μέσου όρου του. Το ποσοστό αυτό στις βουλευτικές εκλογές του 2019 ήταν 50% υψηλότερο.

Εκείνη η ριζοσπαστικοποίηση του 19ου αιώνα παρέμεινε εξάλλου κατά τον 20ό αιώνα πρόσθετη πηγή αναφοράς και έμπνευσης για πολλούς κομμουνιστές και άλλους αριστερούς αγωνιστές της Επτανήσου στους ασταμάτητους αγώνες του λαού της, μαζί με όλο τον ελληνικό λαό, χωρίς ποτέ να υποκύψουν σε τοπικιστικούς σοβινισμούς, για το δίκιο.

Ο Ζακύνθιος λογοτέχνης Γρηγόρης Ξενόπουλος, που την περίοδο της Κατοχής τέθηκε επικεφαλής της Ένωσης Επτανησίων της Αθήνας, όταν αυτή λειτουργούσε ως μία από τις εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις του ΕΑΜ, είχε εκφράσει με τούτα τα μοναδικά λόγια το ξένο προς τον τοπικό σοβινισμό πνεύμα των πιο γνήσιων αγωνιστών της Επτανήσου: «Είμαι και Ζακυθινός και Μωραΐτης κι' Ανατολίτης κι' Αθηναίος, είμαι Πανέλληνας».

Η παράδοση των πρώτων, μαχητικών Ριζοσπαστών στις δυτικές εσχατιές της Ελλάδας δεν έπαψε, ωστόσο, όπως είναι φυσικό, να εμπνέει και να αποτελεί σημείο αναφοράς. Είναι χαρακτηριστικό ένα απόσπασμα κειμένου της εφημερίδας του ΕΑΜ Κέρκυρας «Φωνή του Λαού» το 1945, για μια συγκλονιστική διαδήλωση του λαού του νησιού την 21η Μάη, μέρα εορτασμού της ένωσης των νησιών με την Ελλάδα, με δημοκρατικά συνθήματα καταδίκης της κρατικής και παρακρατικής βίας εναντίον του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Στο φύλλο της με ημερομηνία 25 Μάη 1945, αφού σημείωσε ότι επρόκειτο για μια «αποφασιστική εμφάνιση της εργατιάς και της αγροτιάς» με «μυριόστομη» κραυγή - σύνθημα «Ζήτω η Δημοκρατία», προσέθετε για τον λαό που διαδήλωσε τη θέλησή του στους δρόμους της πόλης: «Οδηγημένος από το δίδαγμα των Ριζοσπαστών, προχωρούσε με σταθερό βήμα και το βήμα του τράνταξε τη γης και η φωνή του προμηνούσε μιαν καινούργιαν αυγή, που θα ξημερώσει πάνω από μιαν Ελλάδα ελεύθερη, δυνατή, ευτυχισμένη, δημοκρατούμενη».

ΣΧΕΤΙΚΑ

• 170 χρόνια πριν ο πρώτος ελληνικός... «Ριζοσπάστης» (Μέρος Γ')

  04/01/2021 11:25

• 170 χρόνια πριν ο πρώτος ελληνικός ... «Ριζοσπάστης» (Μέρος Β')

  27/12/2020 10:10

• 170 χρόνια πριν ο πρώτος ελληνικός ...«Ριζοσπάστης»

   20/12/2020 17:48

ΔΕΣ ΑΚΟΜΑ

• 

  Ο Καρλ Μαρξ για την Κέρκυρα και τα Ιόνια νησιά

  08/01/2021 14:45

Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΥ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΥΣ ΜΠΟΛΣΕΒΙΚΟΥΣ & ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Η ΑΝΑΡΧΙΚΗ ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΚΤΩΒΡΙΑΝΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

του Κώστα Μπορμπότη
Στο παρόν κείμενο γίνεται μια κριτική παρουσίαση της δράσης και της πολεμικής του αναρχισμού απέναντι στους μπολσεβίκους και την Οκτωβριανή Επανάσταση. Η αντιπαράθεση με το αναρχικό ρεύμα γίνεται στη βάση της παρουσίασης των ιστορικών γεγονότων και του ρόλου των αναρχικών πριν, κατά τη διεξαγωγή της Eπανάστασης ως και την αντεπαναστατική τους δράση μετά από την εγκαθίδρυση της σοβιετικής εξουσίας. Η δράση αυτή, όπως και η στάση των αναρχικών απέναντι στα Σοβιέτ και την επαναστατική εργατική εξουσία, παρουσιάζεται ως το 1921-1922 περίπου, όταν και χοντρικά σταματά να υπάρχει δράση οργανωμένων αναρχικών ομάδων.

Μέσα από τη συγκεκριμένη ιστορική πείρα θα φανεί η ολόπλευρη πρακτική και ιδεολογική χρεοκοπία του αναρχισμού, όπως εκδηλώθηκε στη μεγαλύτερη επανάσταση που έχει ζήσει μέχρι σήμερα η ανθρωπότητα. Αναδεικνύονται ζητήματα όπως: Η πλήρης αδυναμία του αναρχισμού να καθοδηγήσει τον αγώνα για την κοινωνική απελευθέρωση και η πολιτική του γραμμή, που στις συνθήκες του 1917 οδηγεί σε αδιέξοδο και σίγουρη ήττα την εργατική τάξη· η στάση του απέναντι στο ζήτημα της ιδιοκτησίας πάνω στα μέσα παραγωγής που φτάνει ως την αντιδραστική υπεράσπιση της ατομικής και ομαδικής ιδιοκτησίας· η πλήρης αδυναμία του να δώσει απαντήσεις στο ζήτημα της οργάνωσης της οικονομίας, αλλά και της σύνθετης πορείας εξάλειψης της κοινωνικής διαφοροποίησης και των αντιθέσεων που κληρονομεί ο σοσιαλισμός από τον καπιταλισμό.

Ο αναρχισμός είναι ρεύμα εχθρικό προς την εργατική τάξη και το κομμουνιστικό κίνημα, όπως έχει αποδειχτεί απ’ ολόκληρη την ιστορική του διαδρομή. Η αντιπαράθεση του μαρξισμού με τον αναρχισμό ξεκινάει από την εποχή των Κ. Μαρξ και Φρ. Ένγκελς και τη διαπάλη τους με τις ιδέες των Προυντόν και Στίρνερ, όπως και με τον Μπακούνιν την περίοδο της Α΄ Διεθνούς. Όλα αυτά βέβαια δεν μπορούν να αναφερθούν στο πλαίσιο του συγκεκριμένου άρθρου, περιλαμβάνονται όμως αναλυτικά στην έκδοση Κ. Μαρξ - Φρ. Ένγκελς, «Για τον Αναρχισμό», όπως και στον εκτενή Πρόλογό της.

Ούτε επίσης είναι δυνατό στο πλαίσιο αυτού του άρθρου να επεκταθεί η παρουσίαση της αναρχικής πολεμικής (και των αποχρώσεων που έχει στις διάφορες εκδοχές του αναρχισμού) σε όλη τη διάρκεια της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ και τις άλλες σοσιαλιστικές χώρες τις επόμενες δεκαετίες μέχρι και σήμερα. Αυτά είναι ζητήματα που μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο μελλοντικής αρθογραφίας.

Η ΧΡΕΟΚΟΠΙΑ ΤΟΥ ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ


Η προετοιμασία και το ξέσπασμα του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου αποτέλεσαν μεγάλη δοκιμασία για το εργατικό κίνημα. Νικητής από αυτήν τη δύσκολη και σύνθετη περίοδο μπόρεσε να αναδειχτεί μόνο η συνεπής επαναστατική διεθνιστική γραμμή, η γραμμή που καλούσε: α) σε άρνηση στην υποταγή της εργατικής τάξης στα αστικά –ντυμένα με τον εθνικό μανδύα– συμφέροντα β) στη μετατροπή του ιμπεριαλιστικού πολέμου σε πάλη για την εξουσία. Πρόκειται για τη γραμμή που πρόβαλαν και ακολούθησαν οι μπολσεβίκοι με επικεφαλής τον Λένιν, οι Γερμανοί κομμουνιστές του «Σπάρτακου» και λίγες ακόμη δυνάμεις στο διεθνές εργατικό επαναστατικό κίνημα. Αυτή η γραμμή οδήγησε τους μπολσεβίκους στη μεγαλειώδη νίκη του Οκτώβρη.

Η παλιά σοσιαλδημοκρατία κορύφωσε τη συμβιβαστική της διολίσθηση συνθηκολογώντας πλήρως με την αστική τάξη και υποστέλλοντας τη σημαία της ταξικής πάλης στο όνομα της «υπεράσπισης της πατρίδας». Το ίδιο συνέβη και με μεγάλο κομμάτι των αναρχικών, που τέθηκαν κάτω από την υπόθεση των αστικών συμφερόντων και κυβερνήσεων ενστερνιζόμενοι κυρίως το σκοπό των λεγόμενων συμμαχικών δυνάμεων (Αντάντ) και διακατεχόμενοι από το «φόβο» της επικράτησης του γερμανικού μιλιταρισμού. Ένα μεγάλο τμήμα του αναρχισμού διασύρθηκε και συστρατεύτηκε με το ρεύμα του σοβινισμού.

Την περίοδο που προηγήθηκε του πολέμου, αυτή που έχει πολιτογραφηθεί ως «ειρηνική περίοδος» (1871-1914) με βάση το λενινιστικό χαρακτηρισμό, η παγίωση του οπορτουνισμού στα σοσιαλιστικά-σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της Β΄ Διεθνούς δημιουργούσε χώρο για να κερδίζουν ορισμένο έδαφος οι αναρχικές αντιλήψεις. Η αποθέωση της συμμετοχής στο κοινοβούλιο και η προσαρμογή της δουλειάς με κοινοβουλευτικά κριτήρια, ο λεγκαλισμός, η ρεφορμιστική λογική των περισσότερων σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων «εκχωρούσαν» σε αναρχικές και μισοαναρχικές απόψεις το κύριο βάρος της κριτικής ενάντια στον αστικό κοινοβουλευτισμό και την αστική δημοκρατία, πράγμα που συνέβαλε σε μια ορισμένη διάδοση του αναρχισμού σε εργατικά και αγροτικά στρώματα τα οποία έβλεπαν τα επίσημα σοσιαλιστικά κόμματα ως συμβιβασμένα.1 Αποτιμώντας αυτήν την περίοδο, ο Λένιν επισημαίνει ορισμένα χρόνια αργότερα: «Ο αναρχισμός ήταν συχνά ένα είδος τιμωρίας για τα οπορτουνιστικά αμαρτήματα του εργατικού κινήματος. Και τα δύο αυτά εκτρώματα αλληλοσυμπληρώνονταν»2.

Ο πόλεμος όμως ήρθε και σάρωσε τα πάντα στο πέρασμά του. «Ο πόλεμος αιφνιδίασε τους αναρχικούς όλων των χωρών και κανείς δεν προέβλεψε τη φοβερή του έκταση. Ωστόσο είχαν νιώσει να πλησιάζει σ’ όλο τον κόσμο κι έκαναν το λάθος να μην πουν, ούτε να κάνουν αυτό που έπρεπε. […] Τα αντιεξουσιαστικά κινήματα […] βρίσκονταν σε μια κατάσταση διανοητικής ατροφίας από το 1914», παραδέχεται ο αναρχικός ιστορικός Μαξ Νετλό (Max Nettlau, 1865-1944).3

Ο Ρώσος Π. Κροπότκιν, η εμβληματική αυτή φυσιογνωμία του αναρχισμού, τάχτηκε ένθερμα με το μέρος της Αντάντ και από το 1914 καλούσε κάθε άνθρωπο «που αγαπά τα ιδανικά της ανθρώπινης προόδου» να συμβάλει στη συντριβή της «γερμανικής εισβολής στη Δυτική Ευρώπη». Ο ελευθεριακός-αναρχικός Μ. Μπούκτσιν περιγράφει: «Από το Λονδίνο, όπου ήταν εξόριστος, ο Πέτρος Κροπότκιν, ο γηραιός θεωρητικός του αναρχοκομμουνισμού, ενστερνίστηκε την υπόθεση των Συμμάχων τόσο ζεστά, ώστε ήρθε σε βίαιη ρήξη με μερικούς από τους στενότερους Βρετανούς συντρόφους του»4. Ο ιστορικός του αναρχισμού Πολ Άβριτς αναφέρει μαρτυρία της κόρης του Π. Κροπότκιν, σύμφωνα με την οποία ο πατέρας της ήταν ιδιαίτερα απογοητευμένος, καθώς λόγω της ηλικίας του (όταν ξέσπασε ο πόλεμος ο Κροπότκιν ήταν ήδη 72 ετών) δεν μπορούσε να καταταγεί στο γαλλικό στρατό για να πολεμήσει ενάντια στη Γερμανία.5

Στη Γαλλία, έγκριτοι αναρχικοί, όπως ο Ζαν Γκραβ, ο Σαρλ Μαλατό και ο Πολ Ρεκλί, συντάχτηκαν με τους υποστηρικτές της Αντάντ. Ο Γάλλος σοσιαλιστής Γκουστάβ Ερβέ –ο οποίος μερικά χρόνια πριν τον πόλεμο, στο διεθνές σοσιαλιστικό συνέδριο της Στουτγάρδης το 1907, πρόβαλε ένα μισο-αναρχικό πρόγραμμα και φώναζε ότι «όλη η σοσιαλδημοκρατία έχει γίνει αστική»– πέρασε ένθερμα στο σοσιαλσοβινισμό.

Το Φλεβάρη του 1916 δημοσιεύτηκε το λεγόμενο «Μανιφέστο των 16» με τις υπογραφές σημαινόντων αναρχικών (Π. Κροπότκιν, Ζ. Γκράβ, Κ. Κορνέλισεν, Β. Τσερκέσοφ κ.ά.), εκφράζοντας αμέριστη υποστήριξη προς την Αντάντ.

Ένα άλλο τμήμα αναρχικών (π.χ. οι Ε. Μαλατέστα, Λ. Μπερτόνι, Α. Μπέργκμαν, Ε. Γκόλντμαν, ο Α. Σαπίρο) τάχτηκαν ενάντια στον πόλεμο, δημοσιεύοντας το 1915 ένα διεθνές αναρχικό μανιφέστο με τη γενική διακήρυξη ότι οι αναρχικοί είναι «αποφασιστικά αντίθετοι σε κάθε πόλεμο μεταξύ των λαών». Απέναντι στο «Μανιφέστο των 16» ο Μαλατέστα απάντησε χαρακτηρίζοντάς τους ως «φιλοκυβερνητικούς αναρχικούς», ενώ μια ομάδα Ρώσων αναρχικών στη Γενεύη (στην οποία συμμετείχαν ο Α. Γκε, ο Ι. Γκρόσμαν-Ρόστσιν κ.ά.) τους χαρακτήρισε «αναρχοπατριώτες»6. Στις ΗΠΑ, οι «Βιομηχανικοί Εργάτες του Κόσμου» (IWW) –που στις γραμμές τους δρούσαν και αναρχοσυνδικαλιστές– πραγματοποίησαν διαμαρτυρίες και απεργίες ενάντια στον πόλεμο, ενώ οι αναρχικοί Ε. Γκόλντμαν, Α. Μπέργκμαν κ.ά. προπαγάνδιζαν τη μη στράτευση.7

Η εναντίωση όμως στον πόλεμο, η άρνηση της στράτευσης και τα καλέσματα για ειρήνη χωρίς ανατροπή της αστικής εξουσίας δεν αποτελούν επαναστατική γραμμή για την εργατική τάξη στον αγώνα της για την εξουσία. Ο Λένιν έλεγε για τον «πασιφισμό» που διέκρινε κάποιες σοσιαλιστικές και αναρχικές ομάδες: «Και από τους πασιφιστές και από τους αναρχικούς εμείς, οι μαρξιστές, διαφέρουμε γιατί παραδεχόμαστε την ανάγκη να μελετάται ιστορικά ο κάθε πόλεμος ξεχωριστά […] Στην Ιστορία υπήρξαν επανειλημμένα πόλεμοι που, παρόλες τις φρικαλεότητες, τις αγριότητες, τις συμφορές και τα βάσανα που συνδέονται αναπόφευκτα με κάθε πόλεμο, ήταν προοδευτικοί, δηλαδή συντέλεσαν στην ανάπτυξη της ανθρωπότητας […] Ο μαρξισμός δεν είναι πασιφισμός. Είναι απαραίτητο να αγωνιστούμε για να σταματήσει το γρηγορότερο ο πόλεμος. Μόνο όμως όταν καλούμε σε επαναστατικό αγώνα το αίτημα της ειρήνης αποκτά προλεταριακό νόημα. Χωρίς μια σειρά επαναστάσεις η λεγόμενη δημοκρατική ειρήνη είναι μικροαστική ουτοπία»8.

Με το ίδιο πνεύμα απαντούσε και στο κάλεσμα ορισμένων σοσιαλιστικών ομάδων και οργανώσεων για «γενικό αφοπλισμό»: «Η κυριότερη λοιπόν έλλειψη του αιτήματος του αφοπλισμού είναι ακριβώς ότι παρακάμπτονται έτσι όλα τα συγκεκριμένα ζητήματα της επανάστασης. Ή μήπως οι οπαδοί του αφοπλισμού τάσσονται υπέρ ενός ολωσδιόλου νέου είδους επανάστασης, της άοπλης επανάστασης;»9.

Ο Λένιν στηλίτευσε μαχητικά τη σοβινιστική χρεοκοπία του αναρχισμού. «Οι πιο επιφανείς αναρχικοί όλου του κόσμου εξευτελίστηκαν όχι λιγότερο από τους οπορτουνιστές με το σοσιαλσοβινισμό τους (στο πνεύμα του Πλεχάνοφ και του Κάουτσκι) σε τούτο τον πόλεμο»10. Η λενινιστική επεξεργασία αντιπαρατέθηκε σφοδρά με το σοβινιστικό ξεπεσμό τόσο των σοσιαλιστών όσο και των αναρχικών, ενώ αποτέλεσε βασική προϋπόθεση για την απεμπλοκή των εργατικών, λαϊκών μαζών από την αστική επιρροή που τους έστελνε στην αλληλοσφαγή και για την προώθηση του επαναστατικού σκοπού ώστε τα όπλα να στραφούν ενάντια στον πραγματικό αντίπαλο, στην αστική τάξη κάθε χώρας, για την ανατροπή της και την κατάκτηση της εξουσίας.

Μετά από τη νίκη της επανάστασης του Φλεβάρη του 1917, ο Κροπότκιν επέστρεψε στη Ρωσία. Οι εργατικές και αγροτικές μάζες, εξουθενωμένες από τα σχεδόν 4 χρόνια πολέμου, ζητούσαν άμεσα τον τερματισμό του και την άμεση σύναψη ειρήνης. Ο Κροπότκιν όχι μόνο επέμεινε να υπερασπίζεται τη συνέχιση της διεξαγωγής του πολέμου ενάντια στη Γερμανία, αλλά πρόσφερε και τη στήριξή του στην Προσωρινή Κυβέρνηση του Κέρενσκι που, εκφράζοντας τα συμφέροντα της αστικής τάξης, επιδίωκε με κάθε τρόπο τη συνέχιση του πολέμου. Ο Πολ Άβριτς αναφέρει σχετικά: «Παρόλο που ο Κροπότκιν είχε συναίσθηση της εξάντλησης που είχε προκαλέσει ο πόλεμος στο ρωσικό λαό, θεωρούσε την ήττα του γερμανικού μιλιταρισμού ως αναγκαία προϋπόθεση για την ευρωπαϊκή πρόοδο και, έτσι, την παραμονή της αναχώρησής του για την πατρίδα του, επανεπιβεβαίωσε τη στήριξή του στην Αντάντ. Παρά την αντιδημοφιλή αυτή κίνηση, όταν ο Κροπότκιν έφτασε στο Φινλανδικό Σταθμό τον Ιούνη του 1917 […] τον υποδέχτηκε θερμά ένα πλήθος 60.000 ανθρώπων, ενώ μια στρατιωτική μπάντα έπαιζε τη “Μασσαλιώτιδα” […] Ο Κερένσκι προσέφερε στον αξιοσέβαστο ελευθεριακό μια θέση στην κυβέρνηση ως υπουργό Παιδείας, καθώς και μια σύνταξη από το κράτος, τα οποία ο Κροπότκιν απέρριψε κατηγορηματικά. Τον Αύγουστο όμως, αποδέχτηκε την πρόσκληση του Κερένσκι να μιλήσει ενώπιον της Κρατικής Σύσκεψης της Μόσχας (ο Πλεχάνοφ, ο σοφός της ρωσικής σοσιαλδημοκρατίας, επίσης υποστηρικτής της πολεμικής προσπάθειας, επρόκειτο να είναι ένας ακόμη ομιλητής), ένα σώμα αποτελούμενο από πρώην μέλη της Δούμας και εκπροσώπους των ζέμστβο, δημοτικούς αξιωματούχους, επαγγελματικές ενώσεις, συνδικάτα, Σοβιέτ και συνεταιρισμούς, συγκεντρωμένο από το νέο πρωθυπουργό σε μια προσπάθεια να σταθεροποιήσει το ετοιμόρροπο καθεστώς. Η συνδιάσκεψη υποδέχτηκε τον Κροπότκιν με επευφημίες. Σε μια σύντομη ομιλία, κάλεσε σε μια νέα στρατιωτική επίθεση, καλώντας ολόκληρο το έθνος σε υποστήριξη της ρωσικής άμυνας»11.

Η ΟΚΤΩΒΡΙΑΝΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Ο ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ


«Θυμάμαι πως, όταν γύρισα στη Ρωσία απ’ το εξωτερικό και έφτασα στην Πετρούπολη τις πρώτες μέρες του Ιούλη 1917, έμεινα κατάπληκτος απ’ τον εντυπωσιακό αριθμό των μπολσεβίκικων τοιχοκολλήσεων που ανάγγελναν συσκέψεις και συνέδρια, σε όλες τις γωνιές της πρωτεύουσας και των προαστίων, σε δημόσιες αίθουσες, σ’ εργοστάσια κλπ. Δεν έβλεπα ούτε μία αφίσα των αναρχικών. Έμαθα ακόμη ότι το Κόμμα των Μπολσεβίκων κυκλοφορούσε στην πρωτεύουσα και αλλού καθημερινές εφημερίδες σε πλήθος αντίτυπα κι ότι είχε σχεδόν παντού –στα εργοστάσια, στις διοικήσεις, στο Στρατό κλπ.– σημαντικούς κι όλο επιρροή πυρήνες. Και παρατηρούσα ταυτόχρονα, με μια μικρή απογοήτευση, την απουσία απ’ την Πετρούπολη μιας αναρχικής εφημερίδας, καθώς και κάθε προφορικής προπαγάνδας. Βέβαια, υπήρχαν μερικές αντικρατιστικές ομάδες εκεί, μα σε πολύ πρωτόγονη κατάσταση. […] Στον πέμπτο μήνα μιας εκπληκτικής επανάστασης, καμία εφημερίδα, καμία φωνή αναρχικού στην πρωτεύουσα της χώρας! Κι αυτά, απέναντι στην ξέφρενη δραστηριότητα του Μπολσεβίκικου Κόμματος»12.

Αυτή η αποκαρδιωτική μαρτυρία του αναρχικού Βολίν καταγράφει την κατάσταση των αναρχικών ομάδων στην Πετρούπολη το καλοκαίρι του 1917. Παρόλο που η Ρωσία γέννησε κορυφαίους εκπροσώπους-θεμελιωτές της αναρχικής ιδεολογίας –όπως ο Μ. Μπακούνιν και ο Π. Κροπότκιν– και οι αναρχικές ιδέες είχαν μια ορισμένη διάδοση μέσα στο κίνημα του ναροντνικισμού στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, ο ρωσικός αναρχισμός δεν κατάφερε να αναπτύξει καμία σημαντική επιρροή, ούτε να έχει επίδραση στα γεγονότα τόσο της επανάστασης του 1905 όσο και του 1917. Οι Ρώσοι αναρχικοί είχαν κατά κανόνα λιγοστές δυνάμεις και δρούσαν σε μικρές ομάδες, αποκομμένες από τις εργατικές μάζες.
ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΑΡΧΙΣΜΟ ΩΣ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ

Για να κατανοηθεί καλύτερα η στάση των αναρχικών το 1917, απαιτείται μια σύντομη ιστορική επισκόπηση της πορείας του πολιτικού ρεύματος του αναρχισμού ως τα τέλη του 19ου αιώνα.

Οι απαρχές του αναρχισμού, ως ρεύματος που γεννιέται κάτω από την επίδραση οικονομικών-κοινωνικών όρων που διαμορφώνει ο καπιταλισμός, εμφανίζονται με την ανάπτυξη της μεγάλης βιομηχανικής καπιταλιστικής παραγωγής στα τέλη του 18ου - αρχές του 19ου αιώνα. Η κοινωνική και οικονομική του βάση είναι η καταστροφή των μικρών ιδιοκτητών από τη μεγάλη βιομηχανία και η επιθυμία διατήρησης της μικρής ιδιοκτησίας και της κοινωνικής θέσης που προκύπτει από αυτήν. Αντανακλά ουσιαστικά τη μικροαστική αντίδραση και διαμαρτυρία στη μεγάλη, καπιταλιστικά οργανωμένη βιομηχανική παραγωγή, όπως βέβαια και στο κράτος που αντιστοιχεί σε αυτόν τον τρόπο παραγωγής. Εκφράζει την επιθυμία των μικρών παραγωγών να διατηρήσουν εκείνες τις κοινωνικές συνθήκες που τους επέτρεπαν να δουλεύουν ανεξάρτητοι μέσα στην παραγωγική διαδικασία και να διασφαλίζουν την αντίστοιχη κοινωνική θέση.13 Αυτό εξηγεί και το ότι στις περισσότερες εκδοχές, το οικονομικό-κοινωνικό ιδανικό του αναρχικού ρεύματος είναι μια μικρή, αυτονομημένη ή χαλαρά συνδεδεμένη παραγωγή, (ένα μίγμα ουτοπικών, μικροαστικών, εξιδανικευμένων προκαπιταλιστικών στοιχείων). Αυτή είναι η αιτία που ο αναρχισμός αντικειμενικά δεν μπορεί να προβάλλει ένα θετικό-προωθητικό πρόταγμα για τη νέα μορφή κοινωνικής οργάνωσης, γιατί κοιτάζει προς το παρελθόν και όχι προς το μέλλον.

Ο αναρχισμός του 19ου αιώνα γεννιέται κι εκφράζεται μέσα από δύο βασικές γενικές τάσεις, οι οποίες αποτελούν και τα σημεία αναφοράς για όλα τα μετέπειτα και σύγχρονα ρεύματα. Η πρώτη είναι μια «κοινοτιστική», «κομμουνιστική», «κολεκτιβιστική» τάση, με αναφορά κυρίως στο Ρώσο Μιχαήλ Μπακούνιν, που έχει ως πηγή έμπνευσης τη ρωσική αγροτική κοινότητα. Η δεύτερη είναι μια «ατομικιστική», με αναφορά κυρίως στο Γερμανό νεαρό εγελιανό Μαξ Στίρνερ, η οποία αναπτύσσεται με άξονα την αντίληψη για την ανεξαρτησία του ατόμου από την κοινωνία και την ελεύθερη ανάπτυξή του («αναρχοατομισμός»).

Η «κοινοτιστική» εκδοχή του αναρχισμού είναι και αυτή που είχε πραγματική επιρροή, και μάλιστα την εποχή που συντελούνταν η μεταμόρφωση των παλιών εξαρτημένων αγροτών σε ατομικούς εμπορευματοπαραγωγούς ή σε μισθωτούς εργάτες, ενώ δεν είναι συμπτωματικό ότι απέκτησε μια σχετικά πιο ευρεία επιρροή σε χώρες που το 19ο αιώνα ακόμη συντελούνταν αυτή η διαδικασία μετάβασης (βλ. Ρωσία, Ιταλία, Ισπανία, σε μικρότερο βαθμό στην Ελλάδα, π.χ. στη Δυτική Πελοπόννησο κατά το τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα, χώρες Λ. Αμερικής). Μετά από την ολοκλήρωση αυτού του κοινωνικού μετασχηματισμού περιορίστηκε και η επιρροή αυτής της τάσης του αναρχισμού σε μαζικό επίπεδο. Η δεύτερη τάση, η οποία γεννήθηκε στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη, είχε από την αρχή ως σημείο αναφοράς τους μικρούς εμπορευματοπαραγωγούς της πόλης, τους μικροαστούς εκείνης της εποχής. Από την αρχή της χαρακτηρίζεται από έντονο ατομικισμό και ουσιαστικά ποτέ δεν μπόρεσε να συγκροτήσει ένα πραγματικά μαζικό κίνημα ή να το επηρεάσει σημαντικά, ενώ η όποια επίδρασή της αφορούσε κυρίως μικροαστούς ή μεσοαστούς ριζοσπάστες διανοούμενους.

Στη Ρωσία ο αναρχισμός γνώρισε μια ορισμένη διάδοση τις δεκαετίες 1870-1880, κυρίως μέσα από τη διάδοση κι επιρροή των ιδεών του Μπακούνιν στο κίνημα του ναροντνικισμού (από τη ρωσική λέξη ναρόντ=λαός). Την περίοδο 1861-1895 (μετά από την αγροτική μεταρρύθμιση του 1861 που κατάργησε τη δουλοπαροικία), υπήρξε μια πλειάδα ομάδων και οργανώσεων των ναρόντνικων. Σε γενικές γραμμές, οι ναρόντνικοι συνδύαζαν ένα ριζοσπαστικό-αντιφεουδαρχικό πρόγραμμα ενάντια στην τσαρική απολυταρχία με ιδέες του ουτοπικού σοσιαλισμού. Πίστευαν ότι η αγροτιά ήταν η βασική δύναμη της κοινωνικής αλλαγής και τάσσονταν υπέρ της μικρής αγροτικής κοινότητας, εκφράζοντας ουσιαστικά αντίθεση στην αστική ανάπτυξη της Ρωσίας. Οι οργανώσεις τους, με πιο γνωστές τη «Ζεμλιά ι Βόλια» («Γη κι Ελευθερία»), τη «Ναρόντναγια Βόλια» («Λαϊκή Βούληση»), την «Τσιόρνι Περεντέλ» («Μαύρος Αναδασμός») κ.ά., ανέπτυξαν πληθώρα μορφών δράσης ενάντια στην καταπίεση της τσαρικής απολυταρχίας, προέβησαν σε σειρά ηρωικών πράξεων ατομικής τρομοκρατίας (δολοφονίες κλπ.) που τους καθιέρωσαν στη λαϊκή συνείδηση ως μάρτυρες της πάλης, αποκτώντας πλατιά απήχηση στις λαϊκές μάζες.

Στα 1870-1880 οι ιδέες του Μπακούνιν βρήκαν μια ορισμένη απήχηση σε ομάδες ναρόντνικων επαναστατών, καθώς ο Μπακούνιν επίσης θεωρούσε τη ρωσική αγροτική κοινότητα ως βάση της μελλοντικής σοσιαλιστικής κοινωνίας. Η απόρριψη του κράτους από τον Μπακούνιν «φωτιζόταν» από την εχθρότητα της παλιάς αγροτικής τοπικής αυτονομίας απέναντι στο συγκεντρωτικό αστικό κράτος, όχι επομένως από τη σκοπιά του μέλλοντος. Γι’ αυτό και έβλεπε το κράτος ως πηγή όλων των δεινών, ως αιτία της ταξικής διαίρεσης της κοινωνίας και της εκμετάλλευσης, και όχι ως αποτέλεσμά της. Δεν έβλεπε την οικονομική βάση της ταξικής εκμετάλλευσης.

Την περίοδο 1880-1890 αναπτύσσεται το εργατικό κίνημα, διαδίδεται πλατύτερα ο μαρξισμός. Ο επαναστατικός μαρξισμός από τα πρώτα του βήματα υποχρεώθηκε να κάνει ριζοσπαστική κριτική στη θεωρία και δράση των ναρόντνικων. Απέδειξε τον ιστορικό ρόλο της εργατικής τάξης και την ανάγκη συγκρότησης επαναστατικού κόμματος του ρωσικού προλεταριάτου. Ο Λένιν, με τα έργα του «Ποιοι είναι οι “φίλοι του λαού” και πώς πολεμούν τους σοσιαλδημοκράτες» (1894), «Το οικονομικό περιεχόμενο του ναροντνικισμού» (1894-1895), «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία» (1896-1899), έκανε βαθιά ανάλυση των οικονομικών και ταξικών σχέσεων στη Ρωσία κι επισφράγισε την ιδεολογική-πολιτική επικράτηση του μαρξισμού ενάντια στις θεωρίες των ναρόντνικων.

Η αδιάλλακτη, σταθερή πάλη των μπολσεβίκων ενάντια σε κάθε μορφή μικροαστικής επαναστατικότητας –όπως εξηγεί ο Λένιν– ήταν ο βασικός παράγοντας που καθήλωσε το ρωσικό αναρχισμό σε μικρή επιρροή: «Στο εξωτερικό δεν ξέρουν ακόμη καλά ότι ο μπολσεβικισμός μεγάλωσε, διαμορφώθηκε και ατσαλώθηκε μέσα σ’ ένα μακρόχρονο αγώνα ενάντια στη μικροαστική επαναστατικότητα, που μοιάζει με τον αναρχισμό ή κάτι δανείστηκε απ’ αυτόν […] . Ο “μανιασμένος’’ από τις φρικωδίες του καπιταλισμού μικροαστός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που, όπως και ο αναρχισμός, χαρακτηρίζει όλες τις καπιταλιστικές χώρες. Η αστάθεια μιας τέτοιας επαναστατικότητας, η στειρότητά της, η ιδιότητά της να μετατρέπεται γρήγορα σε υποταγή, σε απάθεια, σε φαντασιοπληξία, ακόμη και σε “μανιασμένο’’ ενθουσιασμό για το ένα ή το άλλο αστικό ρεύμα της “μόδας” –όλα αυτά είναι πασίγνωστα […]

Και αν στη Ρωσία, παρόλη την πιο μικροαστική σύνθεση του πληθυσμού της σε σύγκριση με τις ευρωπαϊκές χώρες, ο αναρχισμός είχε σχετικά ασήμαντη επιρροή στην περίοδο των δύο επαναστάσεων (1905 και 1917) και στον καιρό της προετοιμασίας τους, αυτό πρέπει αναμφισβήτητα να το θεωρήσουμε εν μέρει σαν υπηρεσία του μπολσεβικισμού, που διεξήγαγε πάντα τον πιο αμείλικτο και αδιάλλακτο αγώνα ενάντια στον οπορτουνισμό. Λέω “εν μέρει”, γιατί ακόμη πιο σπουδαίο ρόλο για το αδυνάτισμα του αναρχισμού στη Ρωσία έπαιξε το γεγονός ότι στο παρελθόν (1870-1880) ο αναρχισμός είχε τη δυνατότητα να αναπτυχθεί εξαιρετικά πλούσια και να φανερώσει οριστικά ότι είναι λαθεμένος και ακατάλληλος σαν καθοδηγητική θεωρία για την επαναστατική τάξη»14.
Ο ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1905

Την περίοδο πριν την επανάσταση του 1905 υπήρχαν στη Ρωσία ορισμένες σκόρπιες αναρχικές ομάδες στην Οδησσό, το Εκατερινοσλάβ, το Μπιαλιστόκ (πόλη της Πολωνίας, τότε μέρος της Ρώσικης Αυτοκρατορίας). Το 1903 είχε ιδρυθεί στην Ελβετία η ομάδα «Χλέμπ ι Βόλια» («Ψωμί κι Ελευθερία») με τη συμμετοχή του Κροπότκιν και ακολούθων του, όπως η Μαρία Κορν, ο Β. Τσερκέσοφ κ.ά. Στα επαναστατικά γεγονότα του 1905-1907 σχηματίστηκαν αναρχικές ομάδες και σε άλλες μεγάλες πόλεις και βιομηχανικά κέντρα της Ρωσίας, η επίδραση των οποίων ήταν ασήμαντη.

Ο Βολίν αφηγείται ότι την περίοδο του 1905 το αναρχικό κίνημα ήταν «πολύ αδύναμο, παντελώς άγνωστο στον πολύ κόσμο […] Υπήρχαν μία ή δύο αναρχικές ομάδες στην Αγία Πετρούπολη, άλλες τόσες στη Μόσχα (αν και, τούτες εδώ, ήταν πιο δυνατές και δραστήριες) κι ομάδες σκόρπιες στο Νότο και σε δυτικές περιοχές. Η δραστηριότητά τους βασικά περιοριζόταν σε μια αδύναμη προπαγάνδα, πράγμα εξάλλου δύσκολο, και σε δολοφονικές απόπειρες ενάντια σε πολύ αφοσιωμένους υπηρέτες του καθεστώτος»15. Ο Πιοτρ Αρσίνοφ16 επίσης γράφει: «Ο αναρχισμός προωθούνταν από μερικές μικροομάδες, που δεν είχαν καταλάβει αρκετά καθαρά τα καθήκοντά τους στην επανάσταση. […] Έχοντας μόνο ένα μικρό αριθμό αγωνιστών και ταυτόχρονα στερούμενος ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα για το άμεσο μέλλον, ο αναρχισμός δεν μπορούσε να διαδοθεί πλατιά και να ριζώσει μέσα στις μάζες»17. Ο Π. Άβριτς, αποτιμώντας τη δράση των αναρχικών, συμπεραίνει: «Αποτυγχάνοντας να οικοδομήσουν μια συνεκτική οργάνωση ή να διεισδύσουν στο αναπτυσσόμενο εργατικό κίνημα σε κάποιο σημαντικό βαθμό, παρέμειναν μια χαλαρή συλλογή θορυβωδών μικρών ομάδων, που οι δραστηριότητές τους είχαν σχετικά μικρό αντίκτυπο στην εξέλιξη της εξέγερσης»18.

Οι αναρχικές ομάδες επιδόθηκαν κυρίως σε πράξεις τρομοκρατίας, εκτελέσεις εκπροσώπων της τσαρικής απολυταρχίας, βομβιστικές ενέργειες. Οι δύο βασικές ομάδες αναρχικής τρομοκρατίας ήταν η «Τσέρνογιε Ζνάμια» («Μαύρη Σημαία») που είχε αναπτύξει δίκτυο «ομάδων μάχης» στην Οδησσό, το Εκατερινοσλάβ, τη Σεβαστούπολη και άλλες πόλεις και η «Μπεζνατσάλιε» («Χωρίς Αρχή») που δρούσε κυρίως στην Πετρούπολη.

Η «Χλεμπ ι Βόλια» όπως και ορισμένες μικρότερες αναρχοκομμουνιστικές ομάδες που δρούσαν στο Κίεβο και τη Μόσχα απέρριπταν την τρομοκρατία κι επικέντρωναν τη δραστηριότητά τους στη ζύμωση και την προπαγάνδα. Την άσκοπη τρομοκρατική δράση απέρριπταν επίσης και οι ομάδες των αναρχοσυνδικαλιστών. Την περίοδο εκείνη εμφανίστηκαν επίσης ορισμένες αναρχοατομικιστικές ομάδες στη Μόσχα, την Πετρούπολη και το Κίεβο. Κύριοι εκπρόσωποι του αναρχοατομισμού ήταν ο Αλεξέι Μποροβόι και ο Λεβ Τσέρνι.19

Ο μπολσεβίκος Ε. Γιαροσλάβσκι, στο βιβλίο του «Η ιστορία του αναρχισμού στη Ρωσία» που γράφτηκε το 1937, συνοψίζοντας τη δράση των αναρχικών στην επανάσταση του 1905 συμπεραίνει: «Οι αναρχικοί στη Ρωσία όχι μόνο δεν έκαναν καμία επαναστατική πράξη μεγάλης σημασίας, αλλά αναμφισβήτητα προκάλεσαν στο επαναστατικό κίνημα σημαντική ζημιά με τον αγώνα τους ενάντια στο μαρξισμό και κυρίως με την υπεράσπιση της ατομικής τρομοκρατίας»20.

Το ζήτημα της τρομοκρατίας δεν αποτέλεσε πεδίο αντιπαράθεσης μονάχα μέσα στους κόλπους των αναρχικών κύκλων, αλλά απασχόλησε συνολικά το επαναστατικό-δημοκρατικό κίνημα, τα κόμματα και τις ομάδες που πάλευαν ενάντια στον τσαρισμό. Εξάλλου, η βίαιη λαϊκή αντίδραση ενάντια στον τσαρισμό και την κρατική καταστολή, συμπεριλαμβανομένων και κάποιων μορφών ατομικής τρομοκρατίας, προϋπήρχε στην επαναστατική λαϊκή παράδοση του ναροντνικισμού.

Βασικός κληρονόμος του ναροντνικισμού στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν το κόμμα των «Σοσιαλιστών Επαναστατών», γνωστών ως «εσέρων» (από τα αρχικά των λέξεων στα ρωσικά). Οι εσέροι «κληρονόμησαν» και τις μαχητικές μορφές δράσης των ναρόντνικων και τον περιορισμένο μικροαστικό, αστικοδημοκρατικό χαρακτήρα της πάλης ενάντια στον τσαρισμό. Από το 1901 είχαν συγκροτήσει την επονομαζόμενη «Οργάνωση Μάχης» και προχώρησαν σε πλήθος μαχητικών ενεργειών, όπως η ανατίναξη με βόμβα του Μεγάλου Δούκα Σεργκέι το Φλεβάρη του 1905, η επίθεση με βόμβα στην κατοικία του υπουργού Π. Στολίπιν τον Αύγουστο του 1906 κ.ά.

Ο Β. Σερζ21 κάνει μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση για τη σχέση της ατομικής τρομοκρατίας ως μεθόδου πάλης με το μικροαστικό χαρακτήρα του κόμματος των εσέρων, που προσφέρει και ορισμένα γενικότερα συμπεράσματα: «Επαναφέροντας τις θεωρίες των παλιών ναρόντνικων, οι εσέροι έβλεπαν τις αγροτικές κοινότητες ως βάση του μελλοντικού ρωσικού σοσιαλισμού […]. Ένα κόμμα διανοουμένων, που στρέφεται προς τους αγρότες για υποστήριξη, είναι ανίκανο να χρησιμοποιήσει τη δράση των εργατικών μαζών όπου η απεργία και η διαδήλωση είναι οι απλούστερες μορφές· δεν έχει εναλλακτική λύση παρά να προσφύγει σε τρομοκρατικές δράσεις. Στην πραγματικότητα –όπως έγραψε ο Λένιν πολύ αργότερα και όπως έδειξε η Ιστορία σε άφθονες περιπτώσεις– οι εσέροι πολύ συχνά δεν ήταν παρά φιλελεύθεροι οπλισμένοι με βόμβες και περίστροφα. Ακόμη κι έτσι, μέχρι το 1917 το Σοσιαλεπαναστατικό Κόμμα έδειξε δείγματα εξαιρετικής επαναστατικής ποιότητας. […] Η πτώση τους μετά από το Μάρτη και τον Οκτώβρη του 1917 είναι γι’ αυτόν το λόγο ακόμη περισσότερο απογοητευτική: Αποκαλύπτει την ανικανότητα των μεσαίων τάξεων να καθοδηγήσουν οποιαδήποτε επανάσταση στην εποχή μας»22.

Σε αντίθεση με τους ναρόντνικους και τους εσέρους, οι μπολσεβίκοι αντιμετώπισαν την ένοπλη πάλη και όλες τις μαχητικές μεθόδους της όχι με μονομέρεια, αλλά ως μορφή της ταξικής πάλης για το σοσιαλισμό, που μπορεί και πρέπει να αξιοποιείται με υπολογισμό των συγκεκριμένων κάθε φορά συνθηκών. Στο 2ο Συνέδριο του ΣΔΕΚΡ (1903), με σχετικό Σχέδιο Απόφασης, η τρομοκρατία απορρίπτεται ως μέθοδος πάλης την παρούσα στιγμή, «γιατί αποσπά τις καλύτερες δυνάμεις από την άμεσα κι επιτακτικά αναγκαία δουλειά οργάνωσης και ζύμωσης» και «σπάει τη σύνδεση των επαναστατών με τις μάζες των επαναστατικών τάξεων του πληθυσμού»23.

Οι μπολσεβίκοι όμως κάθε άλλο παρά αρνήθηκαν τις οξυμένες μορφές του ένοπλου αγώνα σε συνθήκες ανόδου της επαναστατικής δράσης των μαζών. Ο Λένιν γράφει το 1906: «Όταν βλέπω σοσιαλδημοκράτες να δηλώνουν με υπεροψία και αυτοϊκανοποίηση: Εμείς δεν είμαστε αναρχικοί, δεν είμαστε κλέφτες, δεν είμαστε ληστές, εμείς είμαστε ανώτεροι από αυτά, εμείς αποδοκιμάζουμε τον παρτιζάνικο πόλεμο, τότε αναρωτιέμαι: Καταλαβαίνουν μήπως οι άνθρωποι αυτοί τι λένε; Σ’ ολόκληρη τη χώρα γίνονται ένοπλες συγκρούσεις και συμπλοκές της μαυροεκατονταρχίτικης κυβέρνησης με τον πληθυσμό. […] Καταλαβαίνω ότι, επειδή η οργάνωσή μας είναι αδύνατη και απροετοίμαστη, εμείς μπορούμε να αρνηθούμε σε μια ορισμένη περιφέρεια και σε μια ορισμένη στιγμή ν’ αναλάβουμε την κομματική καθοδήγηση της αυθόρμητης αυτής πάλης […] Όταν όμως βλέπω ένα θεωρητικό ή ένα δημοσιολόγο της σοσιαλδημοκρατίας να μην αισθάνεται λύπη γι’ αυτήν την έλλειψη προετοιμασίας, αλλά να αυτοϊκανοποιείται υπεροπτικά και να επαναλαμβάνει με ναρκισσισμό και θαυμασμό φράσεις για αναρχισμό, μπλανκισμό και τρομοκρατία, που τις έχει αποστηθίσει από τα μικρά του χρόνια, τότε νιώθω τον εαυτό μου προσβεβλημένο για τον εξευτελισμό που υφίσταται η πιο επαναστατική στον κόσμο θεωρία»24.

Την περίοδο της επανάστασης του 1905-1907 οι μπολσεβίκοι πρωτοστάτησαν σε μαχητικές μορφές αγώνα του προλεταριάτου και σε μορφές ένοπλης σύγκρουσης. Δούλεψαν επαναστατικά για τη διαμόρφωση υποδομών για τη συνωμοτική δουλειά του Κόμματος, εξασφάλισαν οπλισμό, παράνομα τυπογραφεία, απαλλοτρίωσαν χρηματικά ποσά από τράπεζες για την εξασφάλιση της επαναστατικής δράσης τους.25 Χαρακτηριστικό του πνεύματος με το οποίο ο Λένιν αντιμετώπιζε την ένοπλη μορφή της σύγκρουσης και της αποφασιστικότητας με την οποία ζητούσε να ξεπεραστούν οι όποιες αναστολές στους κόλπους του ΣΔΕΚΡ είναι το γράμμα του προς τη Μαχητική Επιτροπή της Επιτροπής Πετρούπολης των Μπολσεβίκων το 1905: «Ιδρύστε αμέσως μαχητικές ομάδες […] Ας εξοπλίζονται αμέσως μόνοι τους, ο καθένας όπως μπορεί, άλλος με πιστόλι, άλλος με μαχαίρι, άλλος με μια πατσαβούρα με πετρέλαιο για εμπρησμούς […] Ορισμένα τμήματα θα αναλάβουν αμέσως τώρα να σκοτώσουν ένα χαφιέ, να ανατινάξουν ένα αστυνομικό τμήμα, άλλα να επιτεθούν στην τράπεζα για να κατάσχουν χρήματα για την εξέγερση […] . Όμως είναι υποχρεωτικό να αρχίσουν να μαθαίνουν στην πράξη: Μη φοβάστε αυτές τις δοκιμαστικές επιθέσεις. Υπάρχει βέβαια ο κίνδυνος να καταλήξουν στην άλλη άκρη, αυτό όμως είναι κακό της αυριανής μέρας, ενώ σήμερα το κακό βρίσκεται στην αδράνειά μας, στο δογματισμό μας, στην πολύσοφη ακινησία, στο γεροντικό φόβο για κάθε πρωτοβουλία»26.

Σημειώνουμε ως άξια αναφοράς την παρατήρηση του Π. Άβριτς, ο οποίος, προσπαθώντας να ερμηνεύσει τους παράγοντες που εμπόδισαν τη διάδοση του αναρχισμού, αναφέρει ότι ένας εξ αυτών ήταν το γεγονός ότι τα σοσιαλιστικά κόμματα στη Ρωσία (εννοώντας το ΣΔΕΚΡ και τους εσέρους), σε αντίθεση με τα σοσιαλιστικά κόμματα της Ευρώπης, ήταν κόμματα μαχητικής δράσης και όχι διαποτισμένα με ρεφορμισμό και κοινοβουλευτισμό. Άλλωστε, όπως επίσης αναφέρει, η επιρροή των εσέρων στην αγροτιά και των μπολσεβίκων στο προλεταριάτο «κάλυπταν» αυτές τις κοινωνικές δυνάμεις, χωρίς να μένει «χώρος» για τον αναρχισμό. Εξηγεί ότι ο αναρχισμός δύσκολα θα μπορούσε να βρει απήχηση στους λίγους αγρότες που έδειχναν ενδιαφέρον να ασχοληθούν με τα πολιτικά ζητήματα, καθώς στην αγροτιά υπήρχε αδιαμφισβήτητη πρωτοκαθεδρία των εσέρων των οποίων το πρόγραμμα ήταν προσαρμοσμένο στους πόθους του αγροτικού πληθυσμού της υπαίθρου· ενώ στο προλεταριάτο η δράση των μπολσεβίκων άφηνε ελάχιστα περιθώρια για τον αναρχισμό, ο οποίος, κατά τον Άβριτς, μπορούσε τελικά να έχει απήχηση μόνο σε ορισμένα τμήματα εκτοπισμένων τεχνιτών που επιθυμούσαν την επιστροφή στο ιδεώδες του Κροπότκιν για μια προβιομηχανική παραγωγή ή σε τμήματα ανειδίκευτων, άνεργων, περιθωριοποιημένων εργατών των πόλεων.27
ΟΙ ΑΝΑΡΧΙΚΟΙ ΣΤΗΝ ΟΚΤΩΒΡΙΑΝΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΚΑΙ Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ

Το Φλεβάρη του 1917 ξέσπασε η λαϊκή αγανάκτηση απέναντι στην απολυταρχία, τα δεινά του πολέμου, την πείνα και γκρέμισε τον τσάρο από το θρόνο του. Σχηματίστηκε η αστική Προσωρινή Κυβέρνηση. Στην επανάσταση του Φλεβάρη, που είχε αστικοδημοκρατικό χαρακτήρα, εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες συμμετείχαν στην απεργιακή πάλη, επανασυγκροτήθηκαν τα Σοβιέτ (που, ως μορφές οργάνωσης της εργατικής τάξης, είχαν εμφανιστεί πρώτη φορά στην επανάσταση του 1905), τμήματα του στρατού πέρασαν με το μέρος των επαναστατημένων, ενώ στα εργοστάσια και στις συνοικίες συγκροτήθηκαν ένοπλες πολιτοφυλακές και κόκκινες φρουρές. Πυροδοτήθηκε μια πρωτόγνωρη δραστηριότητα των επαναστατημένων εργατών, αγροτών, στρατιωτών, οι οποίοι, συγκροτώντας τα Σοβιέτ, είχαν δημιουργήσει όργανα-φορείς της δικής τους εξουσίας.

Οι μήνες από το Φλεβάρη μέχρι την Οκτωβριανή Επανάσταση χαρακτηρίστηκαν από την άνοδο της δραστηριότητας και της πρωτοβουλίας των μαζών που εκφράζονταν κυρίως μέσα από τα Σοβιέτ, τα οποία –υπό την κυριαρχία των μικροαστικών δυνάμεων των εσέρων και των μενσεβίκων που σ’ εκείνη τη φάση πλειοψηφούσαν σε αυτά– «οικειοθελώς» παραχωρούσαν την εξουσία στην Προσωρινή Κυβέρνηση. Διαμορφώθηκε η αντικειμενική εκείνη κατάσταση που ο Λένιν χαρακτήρισε ως «δυαδική εξουσία». Γι’ αυτό και η δραστηριότητα των μπολσεβίκων όλο αυτό το διάστημα περιστράφηκε γύρω από το να πείσουν τις εργατικές μάζες να πάρουν την εξουσία, γραμμή που συμπυκνώθηκε (κατά το μεγαλύτερο μέρος αυτού του διαστήματος) στο σύνθημα: «Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ!».

Μέσα σε αυτό το επαναστατικό «πανδαιμόνιο» λαϊκής δράσης και πρωτοβουλίας δρούσαν ελάχιστες αναρχικές δυνάμεις στις διάφορες πόλεις της Ρωσίας. Αυτές πήραν ζωή από τους αναρχικούς που επέστρεψαν από το εξωτερικό, καθώς και από εκείνους που απελευθερώθηκαν από τις φυλακές και τις εξορίες που τους είχε στείλει το τσαρικό καθεστώς. Οι ομάδες αυτές ήταν αδύναμες, διάσπαρτες, χωρίς συνοχή και χωρίς σαφή στόχο δράσης.

Ο Πολ Άβριτς υπολογίζει ότι αρχικά υπήρχαν περίπου 100 αναρχικοί στην Πετρούπολη (με μόλις τρεις μικρούς πυρήνες στα εργοστάσια της περιοχής του Βίμποργκ, της νήσου Βασίλιεφ και στο μεγαθήριο Πουτίλοφ28). Το καλοκαίρι, μετά από αρκετές δυσκολίες, φτιάχτηκε η αναρχοσυνδικαλιστική ομάδα κι εφημερίδα «Γκόλος Τρούντα» («Φωνή της Εργασίας»). Ο Βολίν λέει σχετικά: «Μόνο το μήνα Αύγουστο κι ύστερ’ από πολύ μεγάλες δυσκολίες, η μικρή αναρχοσυνδικαλιστική ομάδα, που την αποτελούσαν προπάντων σύντροφοι που γύρισαν απ’ το εξωτερικό, κατάφερε να συγκροτήσει μια εβδομαδιαία εφημερίδα. Κι όσο για την προφορική προπαγάνδα, δεν υπήρχαν στην Πετρούπολη παρά τρεις-τέσσερις σύντροφοι ικανοί να την ασκήσουν»29. Οι αναρχοσυνδικαλιστικές ιδέες είχαν μια περιορισμένη επιρροή σε ένα τμήμα εργατών που είχαν απογοητευτεί από την προδοσία των σοσιαλιστικών κομμάτων της Β΄ Διεθνούς. Οι ομάδες της Πετρούπολης συντονίζονταν μέσα από μια χαλαρή Αναρχική Ομοσπονδία.

Στη Μόσχα, το Μάρτη του 1917, υπήρχαν περίπου 70 αναρχικοί οργανωμένοι σε μία Ομοσπονδία αναρχικών ομάδων. Αναφέρεται ότι είχαν κάποιες δυνάμεις στους αρτοποιούς και σε εργάτες της βιομηχανίας τροφίμων. Η Ομοσπονδία της Μόσχας είχε αναρχοκομμουνιστικό προσανατολισμό και κυκλοφορούσε την καθημερινή εφημερίδα «Αναρχία», που διηύθυναν οι αδελφοί Γκορντίν.30

Οι αναρχοσυνδικαλιστές έκαναν ορισμένες προσπάθειες παρέμβασης στο εργατικό κίνημα που είχε αναπτυχθεί ραγδαία και συμμετείχαν στις εργοστασιακές επιτροπές, που σε μεγάλο βαθμό είχαν περάσει στην επιρροή των μπολσεβίκων. Οι εργοστασιακές επιτροπές ήταν ταξικές προλεταριακές οργανώσεις και αποτέλεσαν τη βάση για την μπολσεβίκικη δουλειά στα εργοστάσια, ενώ στην πορεία προς την Οκτωβριανή Επανάσταση η δουλειά των εργοστασιακών επιτροπών έπαιξε ρόλο στη ριζοσπαστικοποίηση των εργατών και την αλλαγή των συσχετισμών στα Σοβιέτ υπέρ των μπολσεβίκων. Στην 1η Συνδιάσκεψη των εργοστασιακών επιτροπών που έγινε στις 31 Μάη (13 Ιούνη) 1917, έγινε οξυμένη πάλη ανάμεσα στους μπολσεβίκους και τους μενσεβίκους για τα καθήκοντα των επιτροπών και γύρω από το ζήτημα του εργατικού ελέγχου στην παραγωγή –ένα σύνθημα που ζύμωναν οι μπολσεβίκοι.

Ο Λένιν, στο χαιρετισμό που απηύθυνε στη Συνδιάσκεψη και απαντώντας στους μενσεβίκους, τόνισε ότι, όταν μιλάει κανείς για «έλεγχο» της βιομηχανίας, δεν πρέπει να ξεχνάει τον ταξικό χαρακτήρα του κράτους και της εξουσίας που υπάρχει, που είναι αστική. «Για να ασκείται πραγματικά ο έλεγχος στη βιομηχανία, πρέπει να είναι εργατικός έλεγχος, πρέπει σε όλα τα υπεύθυνα όργανα η πλειοψηφία να αποτελείται από εργάτες και η διεύθυνση να λογοδοτεί για τις ενέργειές της σε όλες τις έγκυρες εργατικές οργανώσεις»31. Για το περιεχόμενο του εργατικού ελέγχου οι μπολσεβίκοι αντιπαρατέθηκαν και με τους αναρχικούς, που εννοούσαν τον έλεγχο του κάθε εργοστασίου ξεχωριστά αποκλειστικά από τους εργάτες που δουλεύουν σε αυτό και όχι από το προλεταριάτο ως τάξη. Η γραμμή των μπολσεβίκων ήταν αυτή που επικράτησε. Τις παραμονές της Οκτωβριανής Επανάστασης, στην Πανρωσική Συνδιάσκεψη των εργοστασιακών επιτροπών, σε σύνολο 167 αντιπροσώπων, οι 96 ήταν μπολσεβίκοι, 24 εσέροι, 13 αναρχικοί, 7 μενσεβίκοι κ.ά.32

Άλλες ενέργειες των αναρχικών ομάδων ήταν ορισμένες τυχοδιωκτικές απαλλοτριώσεις και καταλήψεις κτηρίων, με πιο γνωστό περιστατικό την κατάληψη της βίλας Ντουρνοβό και τα αιματηρά επεισόδια που προκλήθηκαν εξαιτίας της προσπάθειας της Προσωρινής Κυβέρνησης να την εκκενώσει τον Ιούνη του 1917.33

Συνολικά, μέσα στις συνθήκες γιγάντωσης του εργατικού κινήματος και της ανάπτυξης των Σοβιέτ, η επιρροή των αναρχικών ήταν ασήμαντη, πράγμα που αποτυπώνεται και από την εκπροσώπησή τους στα Σοβιέτ και στα συνέδρια των Σοβιέτ, όπου συνήθως δεν ήταν παρά «μισή ντουζίνα σε ένα σύνολο αρκετών εκατοντάδων αντιπροσώπων»34.

Η πιο μεγάλη σύγχυση των αναρχικών και η καρδιά της χρεοκοπίας τους φανερώνεται γύρω από το ζήτημα της στάσης τους απέναντι στα Σοβιέτ. Το μεγαλύτερο κομμάτι των αναρχικών τα απέρριπτε, αφού τα θεωρούσε –και σωστά, αφού τέτοια ήταν– όργανα εξουσίας. Αφού λοιπόν η αναρχική διδασκαλία απορρίπτει κάθε εξουσία γενικά, οι αναρχικοί απέρριψαν και τα Σοβιέτ, ως όργανα που εξέφραζαν, δυνάμει, την επαναστατική εξουσία των εργατών.

Ήδη από την επανάσταση του 1905 οι αναρχικοί δεν είχαν θετική στάση απέναντι στα Σοβιέτ: «Τα Σοβιέτ του 1905 ήταν εξίσου ενοχλητικά για τους αναρχικούς, δεδομένου ότι, ως αδιαμόρφωτοι έστω αντιπροσωπευτικοί θεσμοί (παρά ως άμεσα δημοκρατικοί φορείς), έμοιαζαν με τους κρατικιστικούς θεσμούς, με ενσαρκώσεις εξουσίας και ισχύος»35, λέει ο Μπούκτσιν και προσθέτει ότι το ίδιο συνέβη και στα 1917: «Οι αναρχικοί συνολικά δεν αναγνώρισαν ως όφειλαν τη σπάνια ευκαιρία που τους δινόταν να χρησιμοποιήσουν τα Σοβιέτ σαν μέσο για να πετύχουν τα κοινωνικά τους ιδεώδη. Το 1917, όπως και το 1905, οι περισσότεροι αναρχικοί απέφυγαν τα Σοβιέτ· τα θεώρησαν στίβο αντιπαράθεσης των πολιτικών κομμάτων –σαν μικρά πολιτικά κοινοβούλια δηλαδή»36.

Ο Βολίν χαρακτηρίζει τα Σοβιέτ ως «συγκεχυμένους, περιστασιακούς και καθαρά αντιπροσωπευτικούς οργανισμούς» και λέει: «Στην ουσία, ένα “Σοβιέτ” δεν είναι διόλου μια οργάνωση ταξικού αγώνα κι επαναστατικής δράσης […] Λόγω της δομής του κυρίως, είναι μια οργάνωση πλαδαρή, παθητική, γραφειοκρατική ή, στην καλύτερη περίπτωση, διοικητικής φύσης. Ένα Σοβιέτ μπορεί ν’ ασχολείται με ορισμένες τοπικές μικροδραστηριότητες και τίποτα περισσότερο […] Προσβάλλεται εύκολα από την “πολιτική ασθένεια” και, συνεπώς, αποτελεί ένα σίγουρο κίνδυνο για την Επανάσταση»37. Η Οκτωβριανή Επανάσταση έγινε κάτω από το σύνθημα: «Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ». Κάτω δηλαδή από τη μισητή για τους αναρχικούς λέξη «εξουσία», αλλά και την εξίσου αντιπαθητική, όπως είδαμε, «Σοβιέτ». Οι μπολσεβίκοι, με επεξεργασμένη πολιτική, με σταθερότητα στην αντιπαράθεση στην Προσωρινή Κυβέρνηση, αλλά κι ευελιξία για το τράβηγμα των εργατικών μαζών με βάση τις καμπές και την πορεία της ταξικής πάλης, με σκληρή διαπάλη σε όλες τις φάσεις, κατάφεραν σταδιακά να αποσπάσουν τα Σοβιέτ από την επιρροή των εσέρων και των μενσεβίκων. Το Σεπτέμβρη και τον Οκτώβρη, με τους μπολσεβίκους να πλειοψηφούν στα βασικά Σοβιέτ της Πετρούπολης και της Μόσχας, το σύνθημα «Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ» (το οποίο είχε αποσυρθεί προσωρινά από τον Λένιν μετά από τα γεγονότα του Ιούλη του 1917 κι επανήλθε το Σεπτέμβρη38) συγκέντρωνε την υποστήριξη εκατομμυρίων εξεγερμένων εργατών, αγροτών, στρατιωτών και ισοδυναμούσε με κάλεσμα για σοσιαλιστική επανάσταση.

Οι αναρχικοί απέρριπταν το σύνθημα «Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ». Ο Βολίν γράφει: «Όσο για τους αναρχικούς, αυτό το σύνθημα τους έβαλε σε σκέψεις, και δικαιολογημένα […] δε δέχονταν το σύνθημα χωρίς κάποιες επιφυλάξεις. Γι’ αυτό, ο όρος εξουσία καθιστούσε το σύνθημα διφορούμενο, ύποπτο, παράλογο και δημαγωγικό». Ταυτόχρονα όμως δεν μπορούσαν να παραβλέψουν τη συμμετοχή των επαναστατημένων μαζών στα Σοβιέτ, με αποτέλεσμα να οδηγούνται σε αντιφάσεις και να «σύρονται» ουσιαστικά πίσω από τα γεγονότα.

Μπορούμε να παρακολουθήσουμε αυτές τις αντιφάσεις γύρω από το ζήτημα της εξουσίας των Σοβιέτ στην πορεία κλιμάκωσης του ταξικού αγώνα μέσα από την αρθογραφία βασικών αναρχικών εντύπων. Στις 25 Αυγούστου, μέσα στο στροβιλισμό των γεγονότων κι ενώ ο Κορνίλοφ ετοίμαζε αντεπαναστατικό πραξικόπημα, η αναρχοσυνδικαλιστική «Γκόλος Τρούντα» διακήρυσσε: «Δεν έχουμε ανάγκη την εξουσία»39. Η απόρριψη του στόχου της εξουσίας είναι ουσιαστικά παραίτηση από την επανάσταση, παράδοση στον ταξικό αντίπαλο, είναι διακήρυξη γραμμής αφοπλισμού. Η άρνηση της διεκδίκησης της εξουσίας σε επαναστατικές συνθήκες σημαίνει και άρνηση της επανάστασης.

Λίγες μέρες πριν το ξέσπασμα της επανάστασης, στο φύλλο της 20ής Οκτώβρη, η ίδια εφημερίδα έγραφε για το ενδεχόμενο κατάληψης της εξουσίας από τους μπολσεβίκους: «Η πιθανή υλοποίηση του συνθήματος: Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ –ή, μάλλον, η πιθανή κατάληψη της πολιτικής εξουσίας– θα είναι το τέλος; Αυτό θα είναι όλο; […] Όλα θα εξαρτηθούν απ’ την ερμηνεία που οι νικητές θα δώσουν στη λέξη “εξουσία’’ […] Αν η κατάληψη της εξουσίας από τα Σοβιέτ σημαίνει, στην πραγματικότητα, υφαρπαγή της εξουσίας από ένα νέο πολιτικό κόμμα […] τότε ύστερ’ από ένα μεσοδιάστημα –λίγο ως πολύ μακρόχρονο– ο αγώνας αναγκαστικά θα ξαναρχίσει. Θα είναι η αρχή της τρίτης και τελευταίας φάσης της ρώσικης επανάστασης…»40. Ουσιαστικά προανήγγειλε την ανάληψη ένοπλης δράσης απέναντι στη νέα εξουσία.

Στο φύλλο της 25ης Οκτώβρη, τη μέρα δηλαδή της επανάστασης, η «Γκόλος Τρούντα» ανήγγελλε: «Μια που δίνουμε στο σύνθημα “όλη η εξουσία στα Σοβιέτ” ολότελα διαφορετική έννοια […] μια που δεν πιστεύουμε στις πλατιές προοπτικές μιας επανάστασης που ξεκινάει με μια πολιτική πράξη, δηλαδή με την κατάληψη της εξουσίας· μια που κρίνουμε αρνητικά κάθε ενέργεια των επαναστατημένων μαζών για πολιτικούς σκοπούς και κάτω απ’ την αιγίδα ενός πολιτικού κόμματος […] εκτιμούμε το σημερινό κίνημα αρνητικά»41.

Η σύγχυση και οι αντιφάσεις γύρω από το θέμα των Σοβιέτ φαίνονταν και στην αρθρογραφία της εφημερίδας «Αναρχία» της Μόσχας. Τον Απρίλη του 1918 έγραφε: «Είμαστε από θέση αρχής ενάντια στα Σοβιέτ, επειδή είμαστε ενάντια σε κάθε μορφής κράτος. Λένε ότι έχουμε σκοπό να ανατρέψουμε τους μπολσεβίκους. Ανοησίες. Είχαμε εναντιωθεί ακόμα και στην ανατροπή των μενσεβίκων»42.

Έχοντας αυτήν τη γραμμή, οι αναρχικοί ήταν αδύνατο να αναπτύξουν κάποια πρακτική πολιτική κατεύθυνση που να μπορέσει να συσπειρώσει γύρω της μάζες, πολύ περισσότερο να αναπτύξουν κάποιο συγκεκριμένο πολιτικό σχέδιο και στόχους. Σε συνθήκες κίνησης εκατομμυρίων μαζών που αμφισβητούσαν την αστική εξουσία, ουσιαστικά δε διαμόρφωσαν καμία πρακτική γραμμή, πέρα από γενικόλογα καλέσματα ενάντια σε «κάθε εξουσία». Από τα ίδια τα πράγματα περιθωριοποιήθηκαν χωρίς να μπορούν να επιδράσουν στην πορεία της ταξικής πάλης.

Ορισμένες αναρχικές δυνάμεις, που δεν μπορούσαν να παραγνωρίσουν την τεράστια δυναμική της ίδιας της επαναστατικής πραγματικότητας και των διαθέσεων των μαζών, στην πορεία των επαναστατικών γεγονότων του Οκτώβρη ακολούθησαν το επαναστατικό ρεύμα και «συνέπλευσαν» πίσω από τους μπολσεβίκους στηρίζοντας την εξέγερση του Οκτώβρη. Υπό την πρωτοκαθεδρία των μπολσεβίκων συμμετείχαν ορισμένοι αναρχικοί, όπως και οι αριστεροί εσέροι στη συγκρότηση της Στρατιωτικής Επαναστατικής Επιτροπής (ΣΕΕ)43 του Σοβιέτ της Πετρούπολης για τη στρατιωτική προετοιμασία της εξέγερσης. Στην πράξη, ένα τμήμα των αναρχικών συντάχτηκε με την εξέγερση του Οκτώβρη.

Η στάση απέναντι στα Σοβιέτ και την εξουσία τους αποτέλεσε βασικό σημείο τριβής ανάμεσα στους αναρχικούς. Χοντρικά μπορούμε να πούμε ότι οι αναρχικοί χωρίστηκαν σε τρεις τάσεις: Μια μερίδα τους αναγνώρισε και στήριξε την εξουσία των Σοβιέτ, μια άλλη μερίδα καλούσε σε άμεση ανατροπή τους γιατί ήταν φορείς εξουσίας και μια τρίτη τάση ταλαντευόταν.

Ο Λένιν, λίγο καιρό μετά από την Επανάσταση, το Γενάρη του 1918, σημείωνε στο λόγο του στο 3ο Συνέδριο των Σοβιέτ: «Κι ενώ μερικοί αναρχικοί μιλάνε με φόβο για τα Σοβιέτ, εξακολουθώντας ακόμη να επηρεάζονται από τις παλιωμένες αντιλήψεις, ένα καινούργιο, ένα φρέσκο ρεύμα αναρχισμού τάσσεται οριστικά στο πλευρό των Σοβιέτ, βλέποντας ότι έχουν τη ζωτικότητα και την ικανότητα να κερδίσουν τις συμπάθειες των μαζών και να ξυπνήσουν τη δημιουργική τους δύναμη»44.

Υπήρξαν αναρχικοί που πάλεψαν στο πλάι των μπολσεβίκων για την ανατροπή της Προσωρινής Κυβέρνησης, όπως και ενάντια στην αντεπανάσταση των Λευκών, που πολέμησαν στον Κόκκινο Στρατό και δούλεψαν με το σοβιετικό καθεστώς. Αξίζει να αναφερθεί το παράδειγμα του αναρχικού ναύτη Ανατόλι Ζελεζνιακόφ, ο οποίος ήταν μέλος της ΣΕΕ και πήρε δραστήριο μέρος στην οκτωβριανή ένοπλη εξέγερση και στην κατάληψη των Χειμερινών Ανακτόρων, ενώ ήταν και αντιπρόσωπος στο 2ο Συνέδριο των Σοβιέτ. Ήταν εκείνος που το Γενάρη του 1918, όντας επικεφαλής της φρουράς στα ανάκτορα της Ταυρίδας, ανάγκασε τους εναπομείναντες βουλευτές των αντεπαναστατικών κομμάτων να αποχωρήσουν από τα ανάκτορα για τη διάλυση της Συντακτικής Συνέλευσης. Ο Βολίν εξιστορεί ότι πλησίασε τον Β. Τσερνόφ που προέδρευε και του είπε: «Σας παρακαλώ να διακόψετε τη συνεδρίαση, οι άντρες μου είναι κουρασμένοι. […] Αρκετά φλυαρήσατε. Φύγετε». Κάπως έτσι διαλύθηκε πρακτικά η περιβόητη Συντακτική Συνέλευση. Στον Εμφύλιο πολέμησε αρχικά στην Ουκρανία ως επίτροπος στολίσκου, στη συνέχεια ως διοικητής της 16ης Μεραρχίας Πεζικού στην Οδησσό, αργότερα διοικητής τεθωρακισμένης αμαξοστοιχίας ενάντια στα στρατεύματα του Ντενίκιν. Σκοτώθηκε πολεμώντας το 1919.45

Άλλο παράδειγμα είναι ο αναρχοκομμουνιστής Αλεξάντρ Γκε, που συμμετείχε στην ΠΚΕΕ των Σοβιέτ (τις αναρχικές απόψεις του οποίου συχνά κατατρόπωνε ο Λένιν), μέλος της σοβιετικής κυβέρνησης του Βόρειου Καυκάσου. Σκοτώθηκε από τους Λευκούς το 1919.

Ο αναρχοσυνδικαλιστής Μπιλ Σάτοφ, πρώην μέλος των Βιομηχανικών Εργατών του Κόσμου (IWW), συμπαρατάχτηκε με τους μπολσεβίκους, συμμετείχε στη ΣΕΕ και ανέλαβε μετά από την Επανάσταση διάφορες υπεύθυνες θέσεις. Ο αναρχικός Α. Μπέργκμαν μεταφέρει ένα διάλογο που είχε με τον Σάτοφ: «“Τώρα περνάμε την πιο δύσκολη φάση, αυτή της βίαιης κοινωνικής επανάστασης” είπε ο Σάτοφ. “Πρέπει να υπερασπιστούμε πολλά μέτωπα”, συνέχισε, “και χρειαζόμαστε έναν ισχυρό και πειθαρχημένο στρατό. […] Φυσικά οι Μπολσεβίκοι έκαναν πολλά λάθη, αυτό είναι ανθρώπινο […] Είναι η ώρα να σηκώσουμε τα μανίκια και να δουλέψουμε, και χρειαζόμαστε άντρες για την υπεράσπιση της επανάστασης και την ανοικοδόμηση. Εμείς, οι Αναρχικοί, πρέπει να μείνουμε πιστοί στα ιδεώδη μας, όμως αυτήν τη στιγμή δεν πρέπει να κάνουμε κριτική. Πρέπει να δουλέψουμε και να βοηθήσουμε εποικοδομητικά”»46.

Ο Λένιν σε γράμμα του στη Σύλβια Πάνκχερστ (Αύγουστος 1919) γράφει: «Πάρα πολλοί εργάτες αναρχικοί γίνονται τώρα οι πιο ειλικρινείς οπαδοί της σοβιετικής εξουσίας, και μια και είναι έτσι, αποδεικνύεται ότι αυτοί είναι οι καλύτεροί μας σύντροφοι και φίλοι, οι καλύτεροι επαναστάτες, που ήταν εχθροί του μαρξισμού μόνο από παρανόηση ή, σωστότερα, όχι από παρανόηση, αλλά γιατί ο επίσημος σοσιαλισμός που κυριαρχούσε στην εποχή της Β΄ Διεθνούς πρόδωσε το μαρξισμό…»47.

Τους αναρχικούς που αναγνώρισαν την εξουσία των Σοβιέτ και δούλεψαν στα επαναστατικά όργανα εξουσίας οι υπόλοιποι αναρχικοί τους αποκαλούσαν «σοβιετικούς αναρχικούς» ή «αναρχο-μπολσεβίκους». Από αυτούς, ορισμένοι σκοτώθηκαν πολεμώντας στον Εμφύλιο, άλλοι παρέμειναν υποστηρικτές της σοβιετικής εξουσίας δουλεύοντας μάλιστα για το σοβιετικό κράτος από διάφορες θέσεις, άλλοι, ιδιαίτερα στην όξυνση της πάλης τη δεκαετία του 1930, στράφηκαν σε μια πορεία ενάντια στη σοβιετική εξουσία, όπως συνέβη άλλωστε και με πρώην στελέχη των μπολσεβίκων που πέρασαν σε αντιπολιτευτικές θέσεις, εχθρικές προς τη σοβιετική εξουσία και τη σοσιαλιστική οικοδόμηση.

Η παγκόσμια ακτινοβολία της Οκτωβριανής Επανάστασης αγκάλιασε και συγκίνησε κάθε αγωνιζόμενο εργάτη. Είχε ευρύτερη επιρροή στους σοσιαλιστές διάφορων αποχρώσεων, αλλά και σε αναρχικούς, μισο-αναρχικούς, αναρχοσυνδικαλιστές στις ευρωπαϊκές χώρες και στις ΗΠΑ. Το 1920, στις «Θέσεις για τα βασικά καθήκοντα του 2ου Συνεδρίου της ΚΔ» ο Λένιν, καλώντας σε τράβηγμα των προλεταριακών στοιχείων που υπήρχαν στους αναρχικούς, έγραφε: «Το Συνέδριο εφιστά την προσοχή όλων των συντρόφων, ιδιαίτερα των λατινικών και τον αγγλοσαξονικών χωρών, στο γεγονός πως μέσα στους αναρχικούς όλου του κόσμου ύστερα από τον πόλεμο γίνεται μια βαθιά ιδεολογική διάσπαση πάνω στο ζήτημα της στάσης απέναντι στη δικτατορία του προλεταριάτου και στη Σοβιετική Εξουσία. […] Γι’ αυτό, το Συνέδριο θεωρεί σαν χρέος όλων των συντρόφων να υπερασπίζουν ολόπλευρα το πέρασμα όλων των μαζικών-προλεταριακών στοιχείων από τον αναρχισμό με το μέρος της Γ΄ Διεθνούς»48.
Η ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΑΛΛΑΚΟΜΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΟΞΥΝΣΗ ΤΗΣ ΤΑΞΙΚΗΣ ΠΑΛΗΣ

Την πρώτη περίοδο μετά από την Επανάσταση, το Κόμμα των Μπολσεβίκων είχε να αντιμετωπίσει καταρχάς τη σταθεροποίηση της σοβιετικής εξουσίας μέσα σε περιβάλλον μεγάλων δυσκολιών και απέναντι σε πλήθος ενεργειών υπονόμευσης. Μετά από την κατάληψη της εξουσίας η ταξική πάλη οξύνθηκε και με τις αντεπαναστατικές δυνάμεις και τα αστικά κόμματα, αλλά και με τα κόμματα που αρχικά δεν είχαν αντιταχτεί στην επανάσταση. Τα κόμματα αυτά αντιμετωπίστηκαν με κατασταλτικά μέτρα στην πορεία όξυνσης της ταξικής πάλης και στο βαθμό που αντιτέθηκαν στη σοβιετική εξουσία με ένοπλο τρόπο, στήριξαν την αντεπανάσταση και προέβησαν σε ανοιχτά αντεπαναστατικές πράξεις (δολοφονίες στελεχών των μπολσεβίκων κ.ά.).

Οι καντέτοι, ως καθαρόαιμο αστικό κόμμα, από το τέλος του Νοέμβρη κιόλας του 1917 στήριξαν ανοιχτά την προετοιμασία της αντεπαναστατικής εξέγερσης του Καλέντιν και το κόμμα τους απαγορεύτηκε. Οι εσέροι και οι μενσεβίκοι, τη νύχτα της 25ης προς την 26η Οκτώβρη, αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν την επαναστατική ανατροπή της Προσωρινής Κυβέρνησης και την εξουσία των Σοβιέτ. Εγκατέλειψαν το Συνέδριο των Σοβιέτ, ουσιαστικά ευθυγραμμιζόμενοι με την αντεπανάσταση.

Οι εσέροι, από τις 26 κιόλας του Οκτώβρη, την επόμενη μέρα της Επανάστασης, αποφάσισαν να αναλάβουν ένοπλη δράση ενάντια στη σοβιετική εξουσία, ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις με συντάγματα των κοζάκων και στρατιωτικά τμήματα εχθρικά προς την Επανάσταση και συγκρότησαν παράνομες ένοπλες ομάδες.49 Μετά από τη διάλυση της Συντακτικής Συνέλευσης, πέρασαν στην ατομική τρομοκρατία και σε δολοφονίες μπολσεβίκων, όπως του Β. Βολοντάρσκι και του Μ. Σ. Ουρίτσκι. Στη διάρκεια του Εμφυλίου υποστήριξαν ανοιχτά την αντεπανάσταση, συμμετείχαν στο σχηματισμό αντιμπολσεβίκικων «κυβερνήσεων» –όπως στη Σαμάρα, στη Σιβηρία, στην περιοχή της Κασπίας και αλλού– και συνεργάστηκαν με τους εθνικιστές στην Ουκρανία.

Διαφορετική στάση κράτησαν οι αριστεροί εσέροι, οι οποίοι άλλωστε είχαν στηρίξει ενεργά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Οι αριστεροί εσέροι είχαν διαχωριστεί ως πολιτική ομάδα στη διάρκεια του πολέμου, κρατώντας επαναστατική-διεθνιστική στάση, παραμένοντας όμως στο κόμμα των εσέρων. Όπως έχουμε αναφέρει, συμμετείχαν από κοινού με τους μπολσεβίκους στη ΣΕΕ και την ένοπλη ανατροπή της Προσωρινής Κυβέρνησης. Μετά από την Οκτωβριανή Επανάσταση βάθυνε η ρήξη με τους «δεξιούς εσέρους», από τους οποίους αποχωρίστηκαν και οργανωτικά και συγκροτήθηκαν ως χωριστό πολιτικό κόμμα με πανρωσικό συνέδριο που έγινε μετά από την Επανάσταση, το Δεκέμβρη του 1917. Οι μπολσεβίκοι, παίρνοντας υπόψη το γεγονός ότι οι αριστεροί εσέροι αναγνώρισαν την Οκτωβριανή Επανάσταση και υπολογίζοντας στα ερείσματα που είχαν στην αγροτιά, τους πρότειναν τη συμμετοχή στα όργανα εξουσίας της επαναστατικής κυβέρνησης. Οι αριστεροί εσέροι, οι οποίοι αρχικά αρνήθηκαν θεωρώντας ότι έπρεπε να σχηματιστεί «ομοιογενής» κυβέρνηση απ’ όλα τα σοσιαλιστικά κόμματα, συμμετείχαν τελικά το Δεκέμβρη του 1917 με 7 στελέχη τους στο Σοβιέτ των Επιτρόπων του Λαού. Συμμετείχαν επίσης στη συγκρότηση του Κόκκινου Στρατού και της Πανρωσικής Έκτακτης Επιτροπής (ΠΕΕ)50, στην οποία ανέλαβε αντιπρόεδρος ο αριστερός εσέρος Αλεξαντρόβιτς.51

Οι αριστεροί εσέροι παρέμειναν ορισμένους μήνες στη σοβιετική κυβέρνηση, αλλά η όξυνση της ταξικής πάλης τους οδήγησε σε σύγκρουση με τους μπολσεβίκους. Στις αρχές του 1918 διαφώνησαν με τη σύναψη της ειρήνης του Μπρεστ υποστηρίζοντας τη συνέχιση του πολέμου και το Μάρτη αποχώρησαν από την κυβέρνηση. Μαζί τους συντάχτηκαν στο ζήτημα του πολέμου και οι αναρχικοί. Την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1918 η σύγκρουση των αριστερών εσέρων με τους μπολσεβίκους βάθυνε, καθώς διαφωνούσαν με την αποστολή εργατικών επισιτιστικών αποσπασμάτων στην ύπαιθρο για την καταπολέμηση της παρακράτησης των σιτηρών από τους εύπορους αγρότες και σε σχέση με τη συγκρότηση των επιτροπών φτωχών αγροτών (επιτροπές φτωχολογιάς52), που βάθυνε την ταξική πάλη στο χωριό.

Τους πρώτους μήνες μετά από την Επανάσταση η σοβιετική εξουσία είχε να αντιμετωπίσει μεγάλα προβλήματα. Ο πόλεμος μαινόταν, αφού και μετά από την ειρήνη του Μπρεστ συνεχιζόταν η περικύκλωση, είχε φουντώσει ο Εμφύλιος και οργανώθηκε η ιμπεριαλιστική επέμβαση. Είχε επίσης να αντιμετωπίσει την αποδιάρθρωση στην παραγωγή που είχαν επιφέρει τα τόσα χρόνια πολέμου, αλλά και το σαμποτάρισμα των εχθρών της Επανάστασης. Το χειμώνα του 1917-1918, την άνοιξη και τους θερινούς μήνες του 1918, είχε να αντιμετωπίσει το φάσμα της πείνας, η οποία χτύπησε σφοδρότερα τις πόλεις, την καρδιά του προλεταριάτου και της Επανάστασης.

«Τους μήνες Απρίλη και Μάη, η έλλειψη τροφίμων φτάνει στα άκρα […] Οι τιμές των βιομηχανικών προϊόντων, που γινόταν όλο και πιο δύσκολο να βρεθούν, ανέβαιναν, ενώ η αξία των χαρτονομισμάτων ήταν αντικείμενο αλλεπάλληλων υποτιμήσεων […] Οι αγρότες προτιμούσαν να παρακρατούν το σιτάρι αντί να το παραδίδουν στο κράτος, που είχε απαγορεύσει την αγοραπωλησία […] Το σιτάρι έγινε αντικείμενο κερδοσκοπίας και πουλιόταν τέσσερις ή πέντε φορές πάνω από την τιμή του […] Το μονοπώλιο ήταν μια ζωτική ανάγκη. Το ελεύθερο εμπόριο του σιταριού θα είχε σαν αποτέλεσμα το κράτος μεν να έχει τη δυνατότητα να εκδίδει χρήμα, αλλά στην πραγματικότητα να είναι εντελώς ανίσχυρο απέναντι στην κερδοσκοπία, που θα ήταν ο κυρίαρχος της αγοράς»53.

Η σοβιετική εξουσία, για να λύσει το επισιτιστικό πρόβλημα, οργάνωσε μέτρα ενάντια στην απόκρυψη σιτηρών και την κερδοσκοπία. Έχοντας καταργήσει το ελεύθερο εμπόριο των σιτηρών, οργάνωσε τον παλλαϊκό έλεγχο και καταγραφή. Η απόφαση αυτή όξυνε την ταξική πάλη στο χωριό και αντιμετώπισε τη δυσαρέσκεια της εύπορης αγροτιάς, των κουλάκων. Η σοβιετική εξουσία συγκρότησε ειδικό επαναστατικό όργανο με αυξημένες εξουσίες, που επιφορτίστηκε με το σχεδιασμό και την επίβλεψη της συγκομιδής στην ύπαιθρο, τη συγκέντρωση, μεταφορά και διανομή στις πόλεις. Ορίστηκε η υποχρεωτική παράδοση όλων των πλεονασμάτων από τους αγρότες, μετά από την αφαίρεση των αναγκαίων ποσοτήτων για τη συντήρησή τους, τη σπορά κλπ.

Είναι η περίοδος του λεγόμενου «πολεμικού κομμουνισμού», που επιβλήθηκε από τις σκληρές συνθήκες που αντιμετώπισε η σοβιετική εξουσία από τους πρώτους κιόλας μήνες ύπαρξής της. Οργανώθηκαν εργατικά τμήματα επισιτισμού που θα συνέδραμαν σε αυτό το έργο. Η ανταλλαγή ανάμεσα στις πόλεις και την ύπαιθρο δυσχεραινόταν σημαντικά από το γεγονός ότι η βιομηχανική παραγωγή δεν είχε ακόμη ορθοποδήσει, ώστε να παρέχει σε επαρκή ποσότητα προϊόντα για ανταλλαγή με τα σιτηρά, ενώ οι αγρότες δυσανασχετούσαν με την πληρωμή τους σε χαρτονόμισμα το οποίο ήταν ακόμη ασταθές και υποτιμημένο, ως αποτέλεσμα του συνεχιζόμενου πολέμου.

Το Μάη του 1918, απευθυνόμενος στους εργάτες της Πετρούπολης για την οργάνωση επισιτιστικού τμήματος, ο Λένιν λέει: «Δεκάδες χιλιάδες επίλεκτοι εργάτες, πρωτοπόροι, αφοσιωμένοι στο σοσιαλισμό, που δε θα υποκύψουν στη δωροδοκία και στη ληστεία και θα είναι σε θέση να δημιουργήσουν μια σιδερένια δύναμη ενάντια στους κουλάκους, στους κερδοσκόπους, στους μαυραγορίτες, στους δωρολήπτες, στους αποδιοργανωτές –να τι μας χρειάζεται…»54.

Οι αναρχικοί και οι αριστεροί εσέροι αντιστάθηκαν στα μέτρα για τα σιτηρά, υποστηρίζοντας ουσιαστικά το ελεύθερο εμπόριο. Στο γράμμα του προς τους εργάτες της Πετρούπολης, «Για την πείνα», ο Λένιν εξηγεί: «Αρκεί να σκεφτούμε έστω και λιγάκι πάνω σ’ αυτούς τους όρους νίκης πάνω στην πείνα, για να καταλάβουμε όλη την απύθμενη βλακεία των σιχαμερών μωρολόγων του αναρχισμού που αρνούνται την ανάγκη της κρατικής εξουσίας […] Τώρα ακριβώς που η επανάστασή μας πλησίασε πολύ κοντά συγκεκριμένα και πρακτικά –κι εδώ βρίσκεται η ανυπολόγιστη αξία της– στα καθήκοντα της πραγματοποίησης του σοσιαλισμού, ακριβώς τώρα και ακριβώς στο βασικό ζήτημα, στο ζήτημα των σιτηρών, φαίνεται πεντακάθαρα η ανάγκη μιας σιδερένιας επαναστατικής εξουσίας, η ανάγκη της δικτατορίας του προλεταριάτου, της οργάνωσης της συγκέντρωσης των προϊόντων, της μεταφοράς και της κατανομής τους σε μαζική, πανεθνική κλίμακα, παίρνοντας υπόψη τις ανάγκες δεκάδων και εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων, υπολογίζοντας από τα πριν τις συνθήκες και τα αποτελέσματα της παραγωγής για ένα χρόνο και πολλά χρόνια […] Το κόμμα των ανερμάτιστων ανθρώπων, δηλαδή των αριστερών εσέρων, δείχνει κι εδώ τον αλλοπροσαλλισμό του: Αφήνει να το παρασύρουν οι ιδιοτελείς κραυγές και τα ουρλιαχτά της αστικής τάξης, βάζει τις φωνές ενάντια στο μονοπώλιο των σιτηρών, “διαμαρτύρεται” για την επισιτιστική δικτατορία, τρομοκρατείται από την αστική τάξη, φοβάται την πάλη ενάντια στον κουλάκο και στριφογυρίζει υστερικά, συμβουλεύοντας να ανεβάσουμε τις σταθερές τιμές, να αφήσουμε ελεύθερο το ιδιωτικό εμπόριο και άλλα τέτοια»55.

Οι διαφωνίες με τους αριστερούς εσέρους αντανακλούν την αντιπαράθεση για την ταξική πάλη στο χωριό στις οξυμένες συνθήκες της πρώτης μετεπαναστατικής περιόδου. Στην πράξη, οι αριστεροί εσέροι απομακρύνθηκαν από τα συμφέροντα των φτωχών αγροτών και στράφηκαν εναντίον τους, υποστηρίζοντας τα συμφέροντα της εύπορης και τμήματος της μεσαίας αγροτιάς η οποία, σε εκείνη τη φάση, στο κύριο ζήτημα του εμπορίου του σιταριού, επηρεαζόταν και συντασσόταν με τους κουλάκους. Υποστηρίζοντας το ελεύθερο εμπόριο, οι αριστεροί εσέροι και οι αναρχικοί υπερασπίζονταν τα συμφέροντα των κουλάκων.56

Στο 5ο Συνέδριο των Σοβιέτ,57 που έγινε τον Ιούλη του 1918, η αντιπαράθεση με τους αριστερούς εσέρους κορυφώθηκε. Η ηγέτιδά τους, Μαρία Σπιριντόνοβα, επιτέθηκε σφοδρά στους μπολσεβίκους και δήλωσε από το βήμα του Συνεδρίου ότι: «Υπάρχουν ανάμεσά μας διαφορές που είναι απλώς χωρίς σημασία, όμως για το αγροτικό ζήτημα είμαστε έτοιμοι να δώσουμε μάχη», αναγγέλλοντας ότι θα σταθούν αντιμέτωποι στους μπολσεβίκους «με το περίστροφο ή με τη βόμβα στο χέρι»58. Την επόμενη μέρα (6 Ιούλη), στελέχη των αριστερών εσέρων, σε μια πράξη άμεσης υπονόμευσης της εργατικής εξουσίας, δολοφονούν τον πρεσβευτή της Γερμανίας στη Μόσχα Κόμη Μίρμπαχ, σε μια προσπάθεια να προκαλέσουν την επανέναρξη του πολέμου με τη Γερμανία, και οργάνωσαν μια αποτυχημένη εξέγερση, η οποία καταπνίγηκε χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία.

Η εξέγερση οργανώθηκε από την ΚΕ του κόμματος των αριστερών εσέρων και είχε ως αρχικό πυρήνα δυνάμεις της ΠΕΕ, που ήταν υπό τις διαταγές του αριστερού εσέρου Ντ. Ι. Ποπόφ. Οι στασιαστές μάλιστα συνέλαβαν τον Φ. Τζερζίνσκι όταν έφτασε στο σημείο που ήταν συγκεντρωμένοι, με απαίτηση να του παραδώσουν το δολοφόνο του Γερμανού πρεσβευτή. Συνέλαβαν επίσης 27 ακόμη στελέχη των μπολσεβίκων, ανάμεσά τους και τον πρόεδρο του Σοβιέτ της Μόσχας. Διέθεταν περίπου δύναμη 1.800 ατόμων, 6-8 πυροβόλα και 4 θωρακισμένα οχήματα. Με τους αριστερούς εσέρους συμπαρατάχτηκαν στην εξέγερση και δυνάμεις των αναρχικών. Περίπου 300 στασιαστές συνελήφθησαν, ενώ 13 πρωτοστατήσαντες που πιάστηκαν με το όπλο στο χέρι, ανάμεσά τους και ο Αλεξαντρόβιτς, εκτελέστηκαν λίγες μέρες μετά.59

Την επόμενη μέρα (7 Ιούλη), ο Λένιν λέει για την ανταρσία: «Οι αριστεροί εσέροι, συνεπαρμένοι από τις ηχηρές φράσεις, ωρύονται εδώ και μερικούς μήνες: “Κάτω το Μπρεστ, ζήτω η εξέγερση ενάντια στους Γερμανούς”. […] Κλείνοντας τα μάτια μπροστά στην πραγματικότητα, εξακολουθούσαν να ακολουθούν με παράλογη επιμονή τη γραμμή τους, χωρίς να νιώθουν ότι απομακρύνονται όλο και πιο πολύ από τις λαϊκές μάζες […] Και στο βαθμό που απομακρύνονταν από το λαό, άρχιζαν να προσελκύουν όλο και περισσότερο τη συμπάθεια της αστικής τάξης, που έλπιζε ότι θα πραγματοποιήσει τα σχέδιά της με τα χέρια τους»60.

Η όξυνση της πάλης ανάμεσα στους μπολσεβίκους και τους αριστερούς εσέρους, όπως και με τους αναρχικούς στην πορεία εδραίωσης της σοβιετικής εξουσίας, είναι ενδεικτική των δυσκολιών της σοσιαλιστικής εξουσίας και της όξυνσης της ταξικής πάλης που επέρχεται μετά από την επαναστατική κατάληψη της εξουσίας, που ανοίγει νέα καθήκοντα για το ΚΚ. Δυνάμεις που αναγνώρισαν και συμμετείχαν στην Οκτωβριανή Επανάσταση σύντομα ταλαντεύτηκαν σε σχέση με την ανάγκη της δικτατορίας του προλεταριάτου και την πορεία βαθέματος της ταξικής πάλης και των σχέσεων παραγωγής και κατανομής, σε συνθήκες μάλιστα που η σοβιετική εξουσία αγωνιζόταν για την ύπαρξή της. Το «στρατόπεδο» των επαναστατημένων του Οκτώβρη δεν έμεινε ενιαίο στη νέα φάση της ταξικής πάλης.
Η ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΥΣ ΑΝΑΡΧΙΚΟΥΣ

Η παρουσίαση της κατάστασης που είχε να αντιμετωπίσει η σοβιετική εξουσία ως το καλοκαίρι του 1918, η όξυνση της αντιπαράθεσης με τους αριστερούς εσέρους και ο αντεπαναστατικός τους ρόλος μας δίνει τη βάση για προσεγγίσουμε και την πορεία της αντιπαράθεσης με τις δυνάμεις των αναρχικών, η οποία σε γενικές γραμμές ακολούθησε παρόμοια πορεία και σε παρόμοια σημεία (όπως το ζήτημα της ειρήνης του Μπρεστ και το ζήτημα της ταξικής πάλης στην ύπαιθρο).

Οι μπολσεβίκοι γενικά, ως και την άνοιξη του 1918, δε δίωκαν την προπαγάνδα των αναρχικών, τη δράση τους μέσα από ορισμένες καταλήψεις κτιρίων, τον αναρχικό Τύπο. Μετά από την Οκτωβριανή Επανάσταση, καταγράφεται μάλιστα μια συγκεκριμένη δραστηριότητα ορισμένων αναρχικών ομάδων. Μια πλατιά αναρχική συνδιάσκεψη έγινε στα τέλη του Δεκέμβρη του 1917 στο Χάρκοβο και μία ακόμη στο Εκατερινοσλάβ το Φλεβάρη του 1918. Μέσα στο 1918 οι αναρχοσυνδικαλιστές έκαναν δυο πανρωσικές συνδιασκέψεις, στη Μόσχα, ενώ στη Μόσχα επίσης πραγματοποίησαν ένα πανρωσικό συνέδριο και οι αναρχοκομμουνιστές. Η Ομοσπονδία Αναρχικών της Πετρούπολης κυκλοφορούσε καθημερινή εφημερίδα.61 Οι μπολσεβίκοι δεν μπορούσαν όμως να ανεχτούν ένοπλη δράση που να υπονομεύει την εξουσία των Σοβιέτ. Γι’ αυτό, και μετά από σειρά περιστατικών, τον Απρίλη του 1918 αποφάσισαν να αφοπλίσουν τις ένοπλες αναρχικές ομάδες.

Στη Μόσχα οι οπλισμένες δυνάμεις των αναρχικών διευθύνονταν από ένα «Μαύρο Επιτελείο». Ήταν δυνάμεις ανεξέλεγκτες και ανεύθυνες. Ο Σερζ αναφέρει ότι «οι ίδιοι οι αναρχικοί παραδέχτηκαν ότι ύποπτα στοιχεία, τυχοδιώκτες, κοινοί εγκληματίες και αντεπαναστάτες παρεισέφρησαν στις γραμμές τους». Παραθέτει αποσπάσματα από την εφημερίδα «Αναρχία» (1 Απρίλη 1918) όπως αυτό: «Συμβαίνουν θλιβερές καταχρήσεις. Άγνωστα πρόσωπα διεξάγουν συλλήψεις και αποσπούν χρήματα εν ονόματι της Ομοσπονδίας. Η Ομοσπονδία δηλώνει ότι δε θα ανεχτεί καμία κατάσχεση με σκοπό τον προσωπικό πλουτισμό». Αναφέρει επίσης ομάδες αναρχικών που συζητούσαν ανοιχτά τη δυνατότητα ένοπλης ανατροπής των μπολσεβίκων. Αυτό αποδείχτηκε εξάλλου, καθώς δυνάμεις αναρχικών συμμετείχαν λίγους μήνες αργότερα στην εξέγερση των αριστερών εσέρων: «Εγώ ο ίδιος γνωρίζω ότι, λίγο πριν, είχε γίνει μια συνάντηση των ηγετών της Αναρχικής Ομοσπονδίας όπου συζητήθηκε η δυνατότητα μιας εξέγερσης εναντίον των μπολσεβίκων», αναφέρει ο Σερζ.

Οι μπολσεβίκοι, μετά από συσσώρευση ορισμένων περιστατικών όπως οι δολοφονίες στελεχών της ΠΕΕ και άλλες επιθέσεις για τις οποίες ανέλαβε την ευθύνη επίσημα η Αναρχική Ομοσπονδία, αποφάσισε τον αφοπλισμό των αναρχικών: «5.000 σοβιετικοί στρατιώτες πήραν μέρος σ’ αυτήν την επιχείρηση τη νύχτα της 11-12 Απρίλη. Τα σπίτια που οι αναρχικοί είχαν καταλάβει και που τα υπεράσπιζαν με τα πολυβόλα τους περικυκλώθηκαν. Στους καταληψίες δόθηκαν είκοσι λεπτά για να παραδοθούν. Σε αρκετά μέρη υπήρξε αιμοτοχυσία […] Μ’ αυτόν τον τρόπο καταλήφθηκαν είκοσι εφτά σπίτια, είκοσι ομάδες αφοπλίστηκαν και 500 συνελήφθησαν. Οι νεκροί και οι τραυματίες έφτασαν τις μερικές δεκάδες. Κανένας αναρχικός, γνωστός ως τέτοιος, δε σκοτώθηκε στη διάρκεια αυτών των εχθροπραξιών και δεν ακολούθησαν ούτε συνοπτικές εκτελέσεις (όπως φημολογήθηκε), ούτε άλλα σκληρά μέτρα»62. Η εφημερίδα «Αναρχία» ξανακυκλοφόρησε λίγες μέρες μετά, στις 21 Απρίλη. Όπως εξιστορεί ο Σερζ, ο αφοπλισμός των αναρχικών δε συνάντησε κάποια σημαντική δυσκολία, ούτε ακολούθησαν σημαντικές αντιδράσεις. Ο αναρχισμός εξουδετερώθηκε με μια απλή «αστυνομική επιχείρηση […] δε χρειάστηκε να οργανωθεί ούτε μια πολιτική καμπάνια εναντίον του»63.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η μαρτυρία του αντεπαναστάστη στρατηγού Κ. Γκόπερς (Karlis Goppers, 1876-1941), που αποδεικνύει πως οι αναρχικές λέσχες αποτέλεσαν «φωλιά» αντεπαναστατικών δυνάμεων, δίνοντας λύση στο πρόβλημα στέγασης πρακτόρων των αντεπαναστατών. Αναφέρει: «Οι αναρχικές λέσχες μας έδωσαν την ευκαιρία να οργανωθούμε κατάλληλα. Οι μπολσεβίκοι τους ανέχονταν… Στις αρχές Απρίλη, εξήντα ή εβδομήντα μέλη μας μπήκαν σ’ αυτές τις λέσχες. Δε χρειαζόταν πια να σπάμε το κεφάλι μας για να βρούμε χώρο να εγκαταστήσουμε τα μέλη μας που έφταναν από τις επαρχίες. Χρειαζόταν μόνο να τους εφοδιάζω με ένα πάσο και να τους κατευθύνω στον επικεφαλής ενός “αναρχικού αποσπάσματος”, που μπορούσε να τους βάλει σε ένα μεγάλο σπίτι όπου έκαναν κατάληψη οι ελευθεριακοί. Επικεφαλής των αναρχικών μας είχαμε ένα λοχαγό πυροβολικού, που η εμφάνιση και ο χαρακτήρας του ταίριαζε με την αναμενόμενη εικόνα ενός αναρχικού»64.

Τα γεγονότα της άνοιξης και του καλοκαιριού του 1918 σήμαναν το πέρασμα σε μια νέα φάση, όπου τα κόμματα και οι δυνάμεις που αρχικά είχαν στηρίξει την επανάσταση πλάι στους μπολσεβίκους πέρασαν πια ανοιχτά με το μέρος της αντεπανάστασης. Κορύφωση της αντεπαναστατικής τρομοκρατικής δράσης ήταν η απόπειρα δολοφονίας ενάντια στον Λένιν τον Αύγουστο του 1918 από την εσέρα Φ. Κάπλαν. Επίσης, αναρχικές δυνάμεις συνέχισαν τις ένοπλες αντεπαναστατικές ενέργειες κι επιθέσεις στους μπολσεβίκους, όπως η βομβιστική επίθεση στα γραφεία του μπολσεβίκικου κόμματος στη Μόσχα το Σεπτέμβρη του 1918 με 12 νεκρούς και 50 τραυματίες.65

Παρόλ’ αυτά, ορισμένες αναρχικές ομάδες συνέχισαν να έχουν δράση ως και το 1920-1921 κι έπειτα. Οι μπολσεβίκοι διατηρούσαν την εξής στάση: Στο βαθμό που οι αναρχικοί και οι ομάδες τους δεν εναντιώνονταν έμπρακτα στη σοβιετική εξουσία, οι σοβιετικές αρχές δεν τους δίωκαν (αυτούς που αποκαλούσαν «ιδεολόγους αναρχικούς»).

Ενδεικτική της συνέχισης της δραστηριότητας, αλλά και της σύγχυσης και ταλάντευσης των αναρχικών απέναντι στους μπολσεβίκους και τη σοβιετική εξουσία είναι η εξιστόρηση του Α. Μπέργκμαν από τη συμμετοχή του στις συζητήσεις της Λέσχης των «Ουνιβερσαλιστών» γύρω στην άνοιξη του 1920. Οι «Ουνιβερσαλιστές» ήταν μια ομάδα αναρχικών που είχαν συγκροτήσει το 1920 οι αδελφοί Γκορντίν και ο Γκ. Ασκάροφ, οι οποίοι υποστήριζαν τους μπολσεβίκους.66

«Άνθρωποι όλων των επαναστατικών τάσεων μαζεύονταν στη Λέσχη. Μετριοπαθείς Αριστεροί Σοσιαλεπαναστάτες και οι πιο ακραίοι οπαδοί της Σπιριντόνοβα. Μαξιμαλιστές, Ατομικιστές και Αναρχικοί διάφορων τάσεων», αφηγείται ο Μπέργκμαν. Παραθέτοντας τις εντυπώσεις του, αναφέρει την ομιλία του Ροστσίν, παλιού αναρχικού, ο οποίος στήριζε τη σοβιετική εξουσία: «Εγκωμίασε τον επαναστατικό ρόλο του ΚΚ και αποκάλεσε τον Λένιν το μεγαλύτερο άντρα του αιώνα. […] “Καθήκον κάθε Αναρχικού είναι να δουλέψει ολόθερμα μαζί με τους Κομμουνιστές, που είναι η πρωτοπορία της επανάστασης” […] “Ο άνθρωπος είναι Αναρχομπολσεβίκος’’, σχολίασε με σαρκασμό το ακροατήριο».67
Η ΣΥΜΠΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΒΗΣΙΜΟ ΤΗΣ ΕΠΙΡΡΟΗΣ ΤΟΥ

Οι αναρχικοί που εναντιώθηκαν στη σοβιετική εξουσία ουσιαστικά εναντιώθηκαν στην επανάσταση. Σε συνθήκες σκληρού αγώνα, υπονόμευσης της εργατικής εξουσίας, εμφύλιου πολέμου και ιμπεριαλιστικής επέμβασης, η προπαγάνδα και πρακτική δράση, συχνά ένοπλη, των αναρχικών για την αμφισβήτηση της σοβιετικής εξουσίας ισοδυναμούσε με σύμπλευση με την αντεπανάσταση. Σε συνθήκες που κρίνεται το «ποιος-ποιον» δύο μόνο καθαρά στρατόπεδα υπάρχουν: Η επανάσταση και η αντεπανάσταση. Στο σύνθημα «Κάτω η σοβιετική εξουσία», οι αναρχικοί τόνιζαν το «εξουσία», οι αστοί το «σοβιετική», και οι δύο όμως συνέπιπταν στην ανατροπή της πρώτης νικηφόρας εργατικής επανάστασης. Αντικειμενικά η δράση των αναρχικών ενάντια στους μπολσεβίκους συμπλέχτηκε με τα αντεπαναστατικά σχέδια.

Δυο είναι τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα που αποδεικνύουν τη χρεοκοπία και συνταύτιση του αναρχισμού με την αντεπανάσταση, τα οποία εξάλλου προβάλλονται κατά κόρον από τη σύγχρονη αντικομμουνιστική προπαγάνδα των αναρχικών. Η δράση των αναρχικών στο ένοπλο αγροτικό κίνημα του Μαχνό στην Ουκρανία και η στάση τους από κοινού με άλλες αντιμπολσεβίκικες δυνάμεις στα γεγονότα της Κρονστάνδης. Θα περιοριστούμε σε μια σύντομη αναφορά, καθώς τα ιστορικά αυτά γεγονότα δεν μπορούν να καλυφθούν σε όλες τους τις λεπτομέρειες στο πλαίσιο αυτού του άρθρου.
Για το κίνημα του Μαχνό

Η Ουκρανία είναι μια περιοχή κομβική για τη σιτοπαραγωγή, όπως επίσης πλούσια σε ορυκτό πλούτο και με σημαντική βιομηχανία. Το καλλιεργήσιμο κι εύφορο έδαφος σημαίνει μεγάλη μάζα αγροτικού πληθυσμού, στον οποίο, ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, υπάρχει σημαντική διαστρωμάτωση, καθώς δίπλα στη φτωχή αγροτιά διαμορφώθηκαν υπολογίσιμα στρώματα μεσαίων και εύπορων αγροτών.

Την περίοδο του εμφύλιου πολέμου η Ουκρανία βρέθηκε στο κέντρο ισχυρών και αλλεπάλληλων πολεμικών συγκρούσεων όσο καμία άλλη περιοχή της επικράτειας της πρώην Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Η σοβιετική εξουσία, για να καταφέρει να νικήσει ολοκληρωτικά και να εγκαθιδρυθεί, χρειάστηκε να δώσει σκληρό αγώνα ως το 1921 με διαδοχικά εχθρικά στρατεύματα.

Αρχικά είχε απέναντί της τις ουκρανικές αστικές εθνικιστικές δυνάμεις, που μετά από την Οκτωβριανή Επανάσταση δεν αναγνώρισαν τη σοβιετική εξουσία και ανακήρυξαν ως εξουσία την εθνικιστική Ράντα (αστικό όργανο εξουσίας που συγκροτήθηκε μετά από την επανάσταση του Φλεβάρη και αρχικά στήριξε την Προσωρινή Κυβέρνηση). Η εξουσία της Ράντα ανετράπη από τα Σοβιέτ μετά από σκληρό αγώνα το Γενάρη του 1918, αλλά μόνο για λίγο, καθώς ακολούθησε γερμανική εισβολή. Οι Γερμανοί, αξιοποιώντας σύμφωνο που είχαν συνάψει με τη Ράντα με το οποίο ζητούσε βοήθεια ενάντια στη Σοβιετική Ρωσία, εισέβαλαν στα εδάφη της Ουκρανίας κι εγκαθίδρυσαν σκληρό αντεπαναστατικό καθεστώς. Εναντίον των στρατευμάτων κατοχής οι μπολσεβίκοι ξεκίνησαν παρτιζάνικο πόλεμο. Το Νοέμβρη του 1918, μετά από το ξέσπασμα της γερμανικής επανάστασης, η κυβέρνηση της Σοβιετικής Ρωσίας κατήγγειλε την ειρήνη του Μπρεστ και ξεκίνησε το διώξιμο των γερμανικών στρατευμάτων με τη συμβολή του Κόκκινου Στρατού. Το Δεκέμβρη του 1918 την εξουσία στο Κίεβο κατέλαβαν οι αστοί εθνικιστές με επικεφαλής τον Σ. Β. Πετλιούρα. Παράλληλα, στα τέλη του 1918 ξεκίνησαν στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Ουκρανία τα στρατεύματα της ιμπεριαλιστικής επέμβασης της Αντάντ. Την άνοιξη του 1919, τα λευκά αντεπαναστατικά στρατεύματα του Ντενίκιν κατάφεραν να ελέγξουν μεγάλο μέρος της επικράτειας. Ενάντια στα στρατεύματα του Ντενίκιν και του Βράνγκελ διεξαγόταν σκληρός αγώνας με παρτιζάνικα τμήματα και δυνάμεις του Κόκκινου Στρατού. Η σοβιετική εξουσία κατάφερε να επικρατήσει στα τέλη του 1920 - αρχές του 1921.

Όλο αυτό το διάστημα η Ουκρανία ήταν ένα τεράστιο πεδίο μαχών, στο οποίο δρούσαν διάφοροι στρατοί, επαναστατικά και αντεπαναστατικά στρατεύματα, ένοπλες ομάδες πολέμαρχων, συμμορίες κλπ. Σε ορισμένα μέρη της Ουκρανίας, στα 4 αυτά χρόνια, το καθεστώς άλλαξε 14 φορές! Σε αυτές τις συνθήκες αστάθειας και συνεχόμενων πολεμικών συγκρούσεων δημιουργήθηκε ο στρατός του Μαχνό.

Το κίνημα του Μαχνό δημιουργήθηκε την άνοιξη του 1918, στην πορεία του αγώνα των Ουκρανών αγροτών ενάντια στα γερμανικά στρατεύματα. Ο Μαχνό γεννήθηκε το 1889 σε μια φτωχή αγροτική οικογένεια στο χωριό Γκιουλιαϊπόλε, στην Ανατολική Ουκρανία. Από την επανάσταση του 1905 είχε έρθει σε επαφή με τις αναρχικές ιδέες. Το 1906, στα 17 του, συμμετείχε σε αναρχοκομμουνιστικό πυρήνα και το 1909 φυλακίστηκε. Στη φυλακή έγινε στενός φίλος με τον αναρχικό Πιοτρ Αρσίνοφ, ο οποίος και επηρέασε καθοριστικά την αναρχική «μόρφωση» του μισο-αγράμματου χωρικού Μαχνό.68 Μετά από την επανάσταση του Φλεβάρη, αποφυλακίστηκε κι επέστρεψε στο χωριό του. Εκεί, τον Αύγουστο του 1917, συγκρότησε ένα πρώτο μικρό ένοπλο τμήμα το οποίο προέβη σε επιδρομές εναντίον μεγάλων τσιφλικιών και αργότερα, μετά από την εισβολή των Γερμανών, εναντίον των δυνάμεων κατοχής. Το αντάρτικο του Μαχνό είχε αγροτική βάση και είχε τη στήριξη και των κουλάκων. Σταδιακά κατάφερε να ελέγχει μια εκτεταμένη έκταση γύρω από την περιοχή του Ντον, με κέντρο το Γκιουλιαϊπόλε. Η σχέση του με τη σοβιετική εξουσία είχε μεγάλες διακυμάνσεις, από ασταθή συνεργασία αρχικά και συγκυριακά, μέχρι ανοιχτή αντεπαναστατική δράση.

Ο Μαχνό πολέμησε ενάντια στους Γερμανούς, τον Πετλιούρα, τον Ντενίκιν και τον Βράνγκελ, σε κάποιες στιγμές σε συνεργασία με τη σοβιετική εξουσία. Πολέμησε όμως κι ενάντια στον Κόκκινο Στρατό, αρνούμενος την εξουσία των Σοβιέτ. Οι αντάρτικες ομάδες του εμπόδιζαν το έργο των επισιτιστικών οργάνων και των επιτροπών φτωχολογιάς. Τρεις φορές ήρθε σε συμφωνία με τη σοβιετική εξουσία και τις τρεις φορές την αθέτησε. Ταξικά αντανακλούσε την αγροτική αντίδραση, ιδιαίτερα των εύπορων αγροτών, στη σοβιετική εξουσία και τα έκτακτα μέτρα που χρειάστηκε να πάρει για την αντιμετώπιση της επισιτιστικής κρίσης.

Η δράση του Μαχνό συνέβαλε στο στρατιωτικό χτύπημα των λευκών στρατευμάτων. Ο Ε. Γιαροσλάβσκι άλλωστε λέει: «Δε θεωρούμε ότι το κίνημα του Μαχνό ήταν εχθρικό προς την επανάσταση από την πρώτη στιγμή που ξεκίνησε»69. Η αντιπαράθεσή του όμως με τη σοβιετική εξουσία ήταν ουσιαστικά χτύπημα της επανάστασης, που λύθηκε με ένοπλο τρόπο.

Ο ίδιος ο Μαχνό ήταν περισσότερο ένας πολεμιστής, πολέμαρχος, παρά θεωρητικός του αναρχισμού. Έτσι άλλωστε περιγράφεται και στις διάφορες βιογραφίες του70. Σημαντική επίδραση στο μαχνοβίτικο κίνημα είχαν οι αναρχικοί Βολίν, Π. Αρσίνοφ, Μπαρόν, της αναρχικής οργάνωσης «Ναμπάτ»71.

Ο στρατός του Μαχνό κατά διαστήματα κατάφερε να ελέγχει σχετικά μεγάλες περιοχές. Η δράση του μας δίνει και έμπρακτα παραδείγματα που μας επιτρέπουν να κρίνουμε τη δοκιμασία του αναρχικού ιδανικού στην πράξη, κατά την «εφαρμογή» του, μέσα μάλιστα από τις αναφορές των αναρχικών πηγών. Θα αναφέρουμε ενδεικτικά μόνο δυο παραδείγματα, ένα που αφορά το ζήτημα της πολιτικής εξουσίας και ένα που αφορά την οργάνωση της οικονομίας.

Ο Μαχνό και ο αναρχισμός γενικά διακηρύσσουν ως βασικό πυρήνα την απόρριψη κάθε πολιτικής εξουσίας. Στις περιοχές όμως που ήλεγχε ο στρατός του Μαχνό, ο Άβριτς παραδέχεται ότι πρακτικά είχε εγκαθιδρυθεί μια αρχή εξουσίας, με τα δικά της όργανα και μέσα επιβολής, ότι είχε συγκροτηθεί μια «χαλαρή κυβέρνηση», όπως εύσχημα την ονομάζει. Ο Μαχνό συγκεκριμένα εγκαθίδρυσε στρατιωτικό επαναστατικό συμβούλιο που είχε το χαρακτήρα ανώτατου οργάνου εξουσίας. Όπως επιπλέον παραδέχεται ο Άβριτς, «τα χαλινάρια της εξουσίας παρέμεναν σφιχτά στα χέρια του Μαχνό και του επιτελείου του» καθώς ο Μαχνό όριζε ο ίδιος τους βασικούς αξιωματικούς του και υπέβαλε το στρατό του στην σκληρή πειθαρχία που παραδοσιακά είχαν τα κοζάκικα στρατεύματα της περιοχής.72

Τον Οκτώβρη και το Νοέμβρη του 1919 ο Μαχνό κατέλαβε για αρκετές βδομάδες το Εκατερινοσλάβ και το Αλεξάντροφσκ, μεγάλες πόλεις της περιοχής. Ήταν η ευκαιρία του να «εφαρμόσει την αντίληψή του για τον αναρχισμό στη ζωή της πόλης». Όταν οι σιδηροδρομικοί και οι εργάτες στα τηλεγραφεία του Αλεξάντροφσκ παραπονέθηκαν ότι δεν έχουν πληρωθεί εδώ και βδομάδες, ο Μαχνό απάντησε: «Δεν είμαστε μπολσεβίκοι για να σας τρέφει το κράτος», και πρότεινε να χρεώνουν απευθείας τους επιβάτες των τρένων, ώστε να εξασφαλίζουν το μισθό και τα τρόφιμά τους. Ο Άβριτς περιγράφει ότι ο Μαχνό δεν μπόρεσε να έχει απήχηση στους εργάτες των πόλεων: «Σε αντίθεση με τους αγρότες και τους τεχνίτες του χωριού, που ήταν ανεξάρτητοι παραγωγοί συνηθισμένοι να διαχειρίζονται τις υποθέσεις τους, οι εργοστασιακοί εργάτες και οι ανθρακωρύχοι λειτουργούσαν ως αλληλένδετα τμήματα μιας περίπλοκης βιομηχανικής μηχανής και χάνονταν χωρίς την καθοδήγηση εποπτών και ειδικών τεχνικών. Επιπλέον, οι αγρότες και οι τεχνίτες μπορούν να ανταλλάξουν τα προϊόντα της δουλειάς τους, ενώ οι εργάτες εξαρτώνται από τους κανονικούς μισθούς για την επιβίωσή τους. […] Ποτέ δεν κατάλαβε την περιπλοκότητα μιας αστικής οικονομίας, ούτε είχε τη διάθεση να την καταλάβει. Απεχθανόταν το “δηλητήριο” των πόλεων και αγαπούσε τη φυσική απλότητα του αγροτικού περιβάλλοντος στο οποίο είχε γεννηθεί»73. Η εκτίμηση αυτή συμπυκνώνει την αδυναμία του αναρχισμού του Μαχνό να καταλάβει τις τεράστιες διαφορές της ζωής της πόλης από την αγροτική ζωή. Αναδεικνύει μια από τις ρίζες του αναρχισμού, την έμφυτη αντίδραση του ατομικού εμπορευματοπαραγωγού προς το «μεγάλο», το «οργανωμένο» σε μεγάλη κλίμακα, ουσιαστικά τη βιομηχανικά οργανωμένη, σύνθετη καπιταλιστική κοινωνία και το κράτος της, κοιτάζοντας όμως προς τα πίσω, εξιδανικεύοντας το χτες της κοινωνίας (την αγροτική κοινότητα εν προκειμένω) και όχι προς τα μπροστά, προς την κοινωνικοποιημένη παραγωγή και την απονέκρωση του κράτους.

Μετά από την οριστική νίκη της σοβιετικής εξουσίας στην Ουκρανία, οι ένοπλες δυνάμεις που Μαχνό, που συνέχισαν να αντιτάσσονται στη σοβιετική εξουσία, εκκαθαρίστηκαν σταδιακά από το Δεκέμβρη του 1920. Όσοι εθελοντικά κατέθεσαν τα όπλα αμνηστεύτηκαν. Λίγες δυνάμεις απέμειναν στον Μαχνό, ο οποίος τελικά τον Αύγουστο του 1921 διέφυγε στη Ρουμανία και αργότερα στην Πολωνία και τη Γαλλία.
Για την αντεπαναστατική εξέγερση της Κρονστάνδης

Η κατάσταση της σοβιετικής οικονομίας στα 1920-1921 ήταν ακόμη εξαιρετικά δύσκολη, εξαιτίας των συνεχόμενων πληγμάτων από τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο, τον εμφύλιο και την ξένη ιμπεριαλιστική επέμβαση. Το 1920 η παραγωγή της μεγάλης βιομηχανίας είχε μειωθεί σχεδόν κατά εφτά φορές σε σύγκριση με την προπολεμική περίοδο. Η παραγωγή κάρβουνου ήταν μικρότερη κατά τρεις φορές και πετρελαίου κατά δυόμισι φορές. Λόγω της έλλειψης καυσίμου και πρώτων υλών, δε δούλευαν πολλές παραγωγικές μονάδες. Ο πληθυσμός υπέφερε από την έλλειψη πολλών απαραίτητων βασικών βιομηχανικών προϊόντων.74

Η ίδια κατάσταση επικρατούσε και στην αγροτική παραγωγή. Δεν υπήρχε επάρκεια ούτε σε βασικά διατροφικά είδη, όπως το ψωμί, ενώ πολλοί εργάτες, για να γλιτώσουν από την πείνα, έφευγαν από τα αστικά κέντρα και πήγαιναν στην ύπαιθρο.75 Το δελτίο τροφίμων που δινόταν από τις σοβιετικές αρχές στους εργάτες των πόλεων δεν επαρκούσε και από τον Απρίλη του 1920 η μαύρη αγορά φούντωσε, με διάφορα είδη να πωλούνται 40 και 50 φορές πάνω από τις επίσημες τιμές. Η νομισματική αστάθεια είχε ως συνέπεια οι εργαζόμενοι, όλο και πιο συχνά, να λαμβάνουν την πληρωμή τους σε είδος.76

Το μπολσεβίκικο κόμμα επεξεργαζόταν τρόπους για να μπορέσει να λύσει το επείγον ζωτικό πρόβλημα της αγροτικής παραγωγής και να σταθεροποιήσει τη συμμαχία με τους αγρότες. Από τον πολεμικό κομμουνισμό πέρασε στο «φόρο σε είδος», που μπορούσε να εξασφαλίσει την ανταλλαγή των αγροτικών προϊόντων με τις πόλεις. Είναι η αρχή της ΝΕΠ, ως αναγκαστικού ελιγμού για την ανόρθωση της οικονομίας και τη σταθεροποίηση της σοβιετικής εξουσίας.

Η δύσκολη κατάσταση που επικρατούσε, η ένδεια, οι ελλείψεις, η πείνα, ήταν το έδαφος που εκμεταλλεύτηκαν αστικές και μικροαστικές πολιτικές δυνάμεις και κόμματα για να εκδηλωθούν στα τέλη του 1920 και αρχές του 1921 ορισμένες αντεπαναστατικές συνωμοσίες και αγροτικές ταραχές, όπως στην περιοχή του Ταμπόφ, στην περιοχή του μέσου και κάτω Βόλγα, στην Ουκρανία, τη Σιβηρία και αλλού. Στα αστικά κέντρα αυτό εκφράστηκε με ορισμένες εκδηλώσεις δυσαρέσκειας το Φλεβάρη του 1921 στην Πετρούπολη, τη Μόσχα και αλλού, που ανακατεύτηκαν με τη μενσεβίκικη, εσέρικη και αναρχική αντιμπολσεβίκικη δράση. Συνέχεια αυτών των γεγονότων ήταν η αντεπαναστατική εξέγερση της Κρονστάνδης το Μάρτη του 1921.

Η εξέγερση αντανακλούσε ουσιαστικά την πολιτική αστάθεια των μικροαστικών μαζών, που δυνάμωσε στα τέλη του 1920 με αρχές του 1921. Ο Λένιν συμπυκνώνει τις οικονομικές-κοινωνικές συνθήκες που αποτέλεσαν τη βάση, αλλά και το σκοπό, την ταξική της ουσία. Παραθέτουμε αναλυτικά:

«Η άνοιξη του 1921 μας έφερε –κυρίως εξαιτίας της σιτοδείας και της επιζωοτίας– εξαιρετική χειροτέρευση της κατάστασης της αγροτιάς, που και πριν ήταν υπερβολικά δύσκολη, λόγω του πολέμου και του αποκλεισμού. Αποτέλεσμα αυτής της χειροτέρευσης ήταν οι πολιτικές ταλαντεύσεις που γενικά είναι μέσα στην ίδια τη “φύση” του μικροπαραγωγού. Η πιο ξεκάθαρη έκφραση αυτών των ταλαντεύσεων ήταν η ανταρσία της Κρονστάνδης.

Το πιο χαρακτηριστικό στα γεγονότα της Κρονστάνδης ήταν ακριβώς οι ταλαντεύσεις του μικροαστικού στοιχείου. Πολύ λίγα πράγματα ήταν πλήρως διαμορφωμένα, καθαρά, καθορισμένα. Συγκεχυμένα συνθήματα: “Ελευθερία’’, “ελευθερία του εμπορίου’’, “ξεσκλάβωμα’’, “Σοβιέτ χωρίς τους μπολσεβίκους’’ ή επανεκλογή των Σοβιέτ, η λύτρωση από τη “δικτατορία του Κόμματος’’ κλπ. Και οι μενσεβίκοι και οι εσέροι δηλώνουν ότι η ανταρσία της Κρονστάνδης είναι “δική τους”. […] Όλοι οι λευκοφρουρίτες ακαριαία, με ταχύτητα μπορεί να πει κανείς ασυρμάτου, κινητοποιούνται “υπέρ της Κρονστάνδης” […] Πάνω από πενήντα ρωσικές εφημερίδες των λευκοφρουριτών στο εξωτερικό αναπτύσσουν λυσσαλέα σε δραστηριότητα καμπάνια “υπέρ της Κρονστάνδης”. Οι μεγάλες τράπεζες, όλες οι δυνάμεις του χρηματιστικού κεφαλαίου διενεργούν εράνους για τη βοήθεια της Κρονστάνδης. Ο έξυπνος ηγέτης της αστικής τάξης και των τσιφλικάδων, ο καντέτος Μιλιουκόφ, εξηγεί υπομονετικά στον ανόητο Βίκτορ Τσερνόφ απευθείας […] ότι δεν υπάρχει λόγος να βιάζονται για Συντακτική, ότι μπορεί και πρέπει να ταχθούν υπέρ της σοβιετικής εξουσίας –μόνο χωρίς τους μπολσεβίκους. […] Το ζήτημα δεν είναι ότι ο Μιλιουκόφ σαν άτομο είναι πιο έξυπνος, μα ότι ο ηγέτης του κόμματος της μεγαλοαστικής τάξης, λόγω της ταξικής του θέσης, βλέπει πιο καθαρά, καταλαβαίνει πιο καλά την ταξική ουσία της υπόθεσης και τις πολιτικές αμοιβαίες σχέσεις […] αποκαλύπτει την πραγματική τακτική της πραγματικής δύναμης των λευκοφρουριτών, της δύναμης των καπιταλιστών και των τσιφλικάδων: Ας υποστηρίξουμε όποιον να είναι, ακόμη και τους αναρχικούς, οποιαδήποτε σοβιετική εξουσία, αρκεί να ανατραπούν οι μπολσεβίκοι, αρκεί να πραγματοποιηθεί μια μετατόπιση της εξουσίας! Δεν έχει σημασία αν γίνει προς τα αριστερά ή προς τα δεξιά, προς τους μενσεβίκους ή προς τους αναρχικούς, αρκεί να μετατοπιστεί η εξουσία από τους μπολσεβίκους· και τα υπόλοιπα θα τα κάνουμε “εμείς”, οι Μιλιουκόφ, “εμείς”, οι καπιταλιστές και οι τσιφλικάδες, “μόνοι μας”. Τους αναρχικούς, τους Τσερνόφ και τους Μάρτοφ θα τους διώξουμε με χαστούκια…»77.

Οι ναύτες της Κρονστάνδης αποτέλεσαν, τόσο στην επανάσταση του 1905 όσο και στην επανάσταση του 1917, μια από τις εξαιρετικά μάχιμες δυνάμεις της επανάστασης, προπύργια της επαναστατικής πάλης των μπολσεβίκων. Το 1921 όμως είχαν επέλθει σημαντικές αλλαγές στη σύνθεση των πληρωμάτων. Ο Καρλ Ράντεκ αναφέρει: «Τα παλιά πληρώματα της Κρονστάνδης έδωσαν στην κυβέρνηση των Σοβιέτ ολόκληρες χιλιάδες μαχητές που σ’ όλες τις στρατιές, σ’ όλες τις υπηρεσίες κρατήσανε τον πιο δοξασμένο ρόλο στην υπεράσπιση και την ανοικοδόμηση της Σοβιετικής Ρωσίας. Έτσι, δεν έμεινε στην Κρονστάνδη παρά ένα ασήμαντο μέρος από αυτούς τους παλιούς αγωνιστές, που όλοι κρατάνε τώρα πόστα διοικητικά, αποτελούνε την κομμουνιστική θωράκιση του στόλου κι είναι ενάντια σ’ αυτούς που ξεσηκώθηκαν, τα καινούργια πληρώματα».

Με τη Φινλανδία και τις Βαλτικές Χώρες να έχουν μείνει εκτός της Σοβιετικής Ρωσίας, βάση της στρατολόγησης των πληρωμάτων αποτελούσε κυρίως η Νότια Ρωσία και οι ακτές της Μαύρης Θάλασσας. «Έτσι, στην πλειονότητά του το ναυτικό αποτελείται από στοιχεία που προέρχονται από Ουκρανούς χωρικούς. Πρωτύτερα οι ειδικευμένοι ναύτες ήτανε κυρίως εργάτες μεταλλουργοί. Η ανάγκη να διατηρηθούν αυτοί οι εργάτες στην πολεμική βιομηχανία είχε για επακόλουθο πολλούς νεαρούς αστούς –που λόγω του πολέμου ή της επανάστασης είχαν αναγκαστεί να διακόψουνε τις σπουδές τους στις ανώτερες τεχνικές σχολές– να τους τραβήξει ο στόλος με τους σχετικά καλούς όρους που τους πρόσφερε. […] Κατά τρόπο γενικό και σε πρώτη γραμμή, είναι η δυσαρέσκεια του χωρικού, του Ουκρανού χωρικού, που εκδηλώθηκε σ’ αυτήν την ανταρσία»78.

Η εξέγερση ξεκίνησε στις 28 Φλεβάρη 1921. Υπήρχε ένα μίγμα συνθημάτων που επικεντρώθηκε γύρω από το αίτημα της επανεκλογής των Σοβιέτ, για «ελεύθερες» εκλογές, συνθήματα όπως «η εξουσία στα Σοβιέτ και όχι στα κόμματα», αλλά και αιτήματα ενάντια στην παρακράτηση, υπέρ του ελεύθερου εμπορίου και του σεβασμού της αγροτικής ιδιοκτησίας. Υπήρχαν και ορισμένα συνθήματα υπέρ της Συντακτικής Συνέλευσης, της ανατροπής δηλαδή της σοβιετικής εξουσίας και της εγκαθίδρυσης αστικής δημοκρατίας. Είναι επίσης διαπιστωμένη ιστορικά η άμεση εμπλοκή των Λευκών, όπως του τσαρικού στρατηγού Κοζλόφσκι.

Στην Κρονστάνδη η αντεπανάσταση πέρασε στην τακτική της «υπονόμευσης» της επανάστασης από τα μέσα. Γι’ αυτό και δεν έθεσε στον πυρήνα της εξέγερσης την ανατροπή της σοβιετικής εξουσίας, αλλά, στη βάση της αποδοχής της, την απομάκρυνση των μπολσεβίκων από τα Σοβιέτ. Χωρίς τους μπολσεβίκους, τα ίδια τα Σοβιέτ θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για τη μετάβαση στην αστική εξουσία. Μία από τις αστικές εφημερίδες έγραφε εκείνες τις μέρες: «Τα Σοβιέτ δεν είναι μόνο όργανα συμβουλευτικά ή νομοθετικά, είναι και όργανα της κρατικής εξουσίας στο σύνολό της. Και μόνο σαν τέτοια μπορούνε ν’ αντικαταστήσουνε το μπολσεβίκικο κράτος και ν’ αποτελέσουνε τη βάση μιας πιο ομαλής οργάνωσης των επαρχιών χωρίς να ξεκόψουνε με τον πληθυσμό. Είναι αυτονόητο πως θα μπορούσανε να εκπληρώσουν αυτόν το βιώσιμο ρόλο, μόνο ύστερα από την επανεκλογή τους»79.

Στις 2 Μάρτη συγκροτήθηκε από τους στασιαστές «Προσωρινή Επαναστατική Επιτροπή» με επικεφαλής τον Σ. Μ. Πετριτσένκο. Συνελήφθησαν στελέχη των μπολσεβίκων και οι εκπρόσωποι της σοβιετικής κυβέρνησης που είχαν πάει για να συναντηθούν με τους ναύτες και να συζητήσουν τα αιτήματά τους. Στην εξέγερση πήραν μέρος 27.000 ναύτες και στρατιώτες, που διέθεταν 2 θωρηκτά και άλλα πολεμικά πλοία και σημαντικό οπλισμό. Είναι προφανές ότι οι μπολσεβίκοι δε θα μπορούσαν να ανεχτούν μια ανοιχτή αντεπαναστατική εξέγερση, πολύ περισσότερο που η εξέγερση αυτή οδηγούσε στο στρατιωτικό αποκλεισμό της Πετρούπολης και στην κατάληψη μιας θέσης-«κλειδί» για την άμυνα της πόλης. Ούτε βέβαια μπορούσαν να ανεχτούν τη σύλληψη των εκπροσώπων της επαναστατικής εξουσίας των Σοβιέτ. Για την καταστολή της εξέγερσης επιστρατεύτηκε ισχυρή στρατιωτική δύναμη. Επίσης, 300 περίπου στελέχη των μπολσεβίκων, που ήταν αντιπρόσωποι στο 10ο Συνέδριο του Κόμματος που διεξαγόταν εκείνες τις μέρες στη Μόσχα, αναχώρησαν από το Συνέδριο και στάλθηκαν με αποστολή να ενισχύσουν και να καθοδηγήσουν τις δυνάμεις που θα συμμετείχαν στη στρατιωτική επιχείρηση ενάντια στην αντεπαναστατική εξέγερση. Οι δυνάμεις αυτές χρειάστηκε να περάσουν τα παγωμένα νερά (δίνοντας μάχη με το χρόνο πριν το λιώσιμο των πάγων) και να δώσουν σκληρές μάχες. Στις 18 Μάρτη η Κρονστάνδη καταλήφθηκε με ισχυρές απώλειες για τους στασιαστές. Περίπου 8.000, ανάμεσά τους ο Πετριτσένκο και άλλοι ηγέτες της εξέγερσης, διέφυγαν στη Φινλανδία.

Μετά από το 1920-1921, ορισμένες σκόρπιες αναρχικές ομάδες παρέμειναν, έσβησε όμως η επιρροή του αναρχισμού ως ρεύμα και σταδιακά έπαψαν να υπάρχουν οργανωμένες ομάδες. Εξάλλου, η σύμπλευσή τους με την αντεπανάσταση ξεκαθάρισε τα πράγματα. Λίγες μέρες πριν τα γεγονότα της Κρονστάνδης πέθανε ο Π. Κροπότκιν (8 Φλεβάρη 1921). Η κηδεία του, στην οποία η σοβιετική εξουσία επέτρεψε να συμμετέχουν οι αναρχικές οργανώσεις και μάλιστα απελευθέρωσε προσωρινά ορισμένους αναρχικούς κρατούμενους ώστε να παραστούν, αποτέλεσε ουσιαστικά την τελευταία δημόσια παρουσία αναρχικών.
ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η ιστορική πείρα της Οκτωβριανής Επανάστασης καταγράφει όχι μόνο την πλήρη χρεοκοπία του αναρχισμού, αλλά επιπλέον αναδεικνύει τη μικροαστική του ουσία, που αποτέλεσε τη βάση της συμπόρευσής του με τις δυνάμεις της αντεπανάστασης στον «κοινό» στόχο της πάλης ενάντια στη σοβιετική εξουσία. Η πείρα αυτή αναδεικνύει ορισμένα βασικά συμπεράσματα:

α) Η πολεμική των αναρχικών ενάντια στα Σοβιέτ ήταν πολεμική ενάντια στα νέα, λαϊκά επαναστατικά όργανα εξουσίας που ανέδειξε η ταξική πάλη, τα οποία επέτρεψαν στην εργατική τάξη να αμφισβητήσει την αστική εξουσία. Χάρη στην ύπαρξη των Σοβιέτ έγινε κατορθωτό να προετοιμαστεί βήμα-βήμα η προσεκτική πολιτική των μπολσεβίκων όλους αυτούς τους κρίσιμους μήνες που οδήγησαν στο θρίαμβο της επανάστασης.

Το τμήμα των αναρχικών που σε συνθήκες επαναστατικής κατάστασης αρκούνταν σε τυχοδιωκτικές ενέργειες, στη διατύπωση διακηρύξεων ενάντια «σε κάθε εξουσία» και πολέμησε τα Σοβιέτ ως «εξουσιαστικά» στην πράξη αρνήθηκε την επανάσταση. Αν η εργατική τάξη είχε ακολουθήσει αυτήν τη γραμμή, η εξουσία θα είχε παραδοθεί στα χέρια της αστικής τάξης, η αντεπανάσταση θα είχε νικήσει χωρίς καμία δυσκολία.

Οι αναρχικοί που αντιπάλεψαν τη σοβιετική εξουσία πέρασαν γρήγορα από την προπαγάνδα στην ένοπλη υπονόμευση. Πάλεψαν με το όπλο στο χέρι ενάντια στους επαναστατημένους εργάτες και αγρότες. Ο Άβριτς σημειώνει: «Οι αναρχικοί κύκλοι της Πετρούπολης σύντομα συζητούσαν έντονα για ένα “τρίτο και τελευταίο στάδιο της επανάστασης”, έναν τελικό αγώνα ανάμεσα στη σοσιαλιστική εξουσία και το δημιουργικό πνεύμα των μαζών […] ανάμεσα στο εξουσιαστικό και το ελευθεριακό σύστημα […] ανάμεσα στη μαρξιστική αρχή και την αναρχική αρχή»80. Και από την πορεία των γεγονότων (όπως της Κρονστάνδης κ.ά.) επιβεβαιώνεται ότι η «τρίτη επανάσταση» που επικαλούνταν οι αναρχικοί δεν ήταν σε εκείνες τις συνθήκες τίποτε άλλο, παρά η ανατροπή της εργατικής εξουσίας, η αντεπανάσταση.

Η πείρα της Οκτωβριανής Επανάστασης διαλύει επίσης στην πράξη κάθε μύθο για τη δυνατότητα διεξαγωγής της επανάστασης τάχα χωρίς καθοδήγηση, χωρίς επαναστατική πρωτοπορία, χωρίς επαναστατικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Επίσης επιβεβαιώνει τη νομοτέλεια της κατάκτησης της πολιτικής εξουσίας από την εργατική τάξη, της δικτατορίας του προλεταριάτου, ώστε να ξεκινήσει η οικοδόμηση της νέας κοινωνίας.

Οι τεράστιες δυσκολίες της νεαρής σοβιετικής εξουσίας στους πρώτους κιόλας μήνες ύπαρξής της, οι συνθήκες αποδιοργάνωσης της παραγωγής που είχε να αντιμετωπίσει μετά από τα τόσα χρόνια πολέμου, η ιμπεριαλιστική επέμβαση, ο εμφύλιος πόλεμος και η αντεπαναστατική υπονόμευση, αναδεικνύουν ότι η οικοδόμηση της νέας κοινωνίας είναι μια πολύ σκληρή και περίπλοκη υπόθεση. Η πείρα αυτή υπογραμμίζει τα δύσκολα καθήκοντα της επαναστατικής εξουσίας για τη διαμόρφωση της βάσης των νέων κοινωνικών σχέσεων και την ανάπτυξή τους στην πορεία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού-κομμουνισμού. Το κράτος ως όργανο επιβολής της ταξικής κυριαρχίας και η εξουσία ως σχέση κοινωνική δεν καταργούνται με τη θέληση. Η κομμουνιστική αυτοδιεύθυνση, το να χάσουν τον πολιτικό, καταναγκαστικό χαρακτήρα μια σειρά κοινωνικές λειτουργίες αποτελεί προϊόν μιας ανοδικής πορείας των κομμουνιστικών σχέσεων, καινοτομιών στην παραγωγή, κατάκτηση νέων τρόπων για τη διεύθυνση των κοινωνικών υποθέσεων.

β) Στο κύριο ζήτημα, το ζήτημα της ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, οι αναρχικοί υποστήριξαν τη διατήρηση της ατομικής ή ομαδικής ιδιοκτησίας, ενάντια στην κομμουνιστική σχέση της κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής.

Η στάση των αναρχικών γύρω από το ζήτημα της επίλυσης του επισιτιστικού προβλήματος των πρώτων μετεπαναστατικών μηνών και η στάση τους γενικότερα γύρω από το ζήτημα της ιδιοκτησίας γης αποκαλύπτει το βαθιά μικροαστικό χαρακτήρα του αναρχισμού. Οι αναρχικοί συνασπίστηκαν με τους αριστερούς εσέρους υπερασπιζόμενοι ουσιαστικά την «ελευθερία» της ιδιοκτησίας (έστω της μικρής) ενάντια στις παρεμβάσεις του εργατικού κράτους. Στην πράξη, υποστήριξαν το εμπόριο των σιτηρών, τη μαύρη αγορά και την κερδοσκοπία, απέναντι στη συντεταγμένη προσπάθεια της σοβιετικής εξουσίας να εξασφαλίσει την επάρκεια προϊόντων για ολόκληρο τον πληθυσμό, και των πόλεων και της υπαίθρου. Στήριξαν την αντίσταση των κουλάκων. Η στάση αυτή είναι πλευρά που αναδεικνύει ότι η αναρχική εχθρότητα προς το κράτος γενικά και το επαναστατικό-εργατικό κράτος συγκεκριμένα γίνεται από τη σκοπιά υπεράσπισης του απομονωμένου εμπορευματοπαραγωγού.

Η υπεράσπιση της ιδιοκτησίας και της ατομικής ιδιοποίησης του προϊόντος της εργασίας ουσιαστικά αποτελούν τα στοιχεία που συνθέτουν την κοινή βάση της αστικής-φιλελεύθερης και αναρχικής αντίληψης για την ελευθερία.

Το σταθερό πρόβλημα του αναρχισμού είναι η έλξη του προς τον απομονωμένο εμπορευματοπαραγωγό που μπορεί να διατηρεί την ελευθερία του να εμπορεύεται το προϊόν της εργασίας του, σε μια «ιδεατή» προβιομηχανική περίοδο. Ο αναρχισμός δεν μπορεί να δει αυτό που ο Ένγκελς σημείωνε ήδη από το 1894 αντικρούοντας λαθεμένες απόψεις για το αγροτικό πρόγραμμα του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Γερμανίας: «Η προσπάθειά σας να προστατεύσετε την ιδιοκτησία του μικρού αγρότη δεν προστατεύει την ελευθερία του, αλλά μόνο την ιδιαίτερη μορφή της σκλαβιάς του»81.

Ανάλογη ήταν η στάση του αναρχισμού απέναντι στο προϊόν της εργασίας που προκύπτει από τη βιομηχανική παραγωγή, καθώς θεωρεί ότι ανήκει στην ομάδα των εργατών που το παράγουν και όχι σε ολόκληρη την κοινωνία. Αυτός άλλωστε ήταν και ο πυρήνας της αντιπαράθεσης με τους μπολσεβίκους γύρω από το ζήτημα του «εργατικού ελέγχου». Ο Βολίν αναφέρει ότι στη συγκεκριμένη αντιπαράθεση οι αναρχοσυνδικαλιστές της «Γκόλος Τρούντα» πρότασσαν το αίτημα της «απαλλοτρίωσης της ιδιωτικής βιομηχανίας από οργανισμούς συλλογικής παραγωγής», δηλαδή ομάδων παραγωγών (που επομένως θα ανταλλάσσουν τα προϊόντα της εργασίας τους μέσω εμπορευματικών σχέσεων), και όχι από το εργατικό κράτος και την κοινωνικοποιημένη παραγωγή.82

γ) Η υπεράσπιση της μικρής ιδιοκτησίας της αγροτικής γης και του προϊόντος της, όπως και της ιδιοποίησης του προϊόντος της βιομηχανικής παραγωγής από την ομάδα εργατών που δουλεύει στην εργοστασιακή μονάδα, σημαίνει και υπεράσπιση μιας κατακερματισμένης παραγωγής, καθηλωμένης στα όρια των μικρών και ανεξάρτητων παραγωγών ή το πολύ-πολύ συνενωμένων σε ομάδες. Κάθε βήμα πέρα από αυτό προϋποθέτει οργάνωση, διαχείριση, διοίκηση, επίλυση με σχεδιασμένο τρόπο της αποθήκευσης, μεταφοράς, διανομής, επιστημονικό σχεδιασμό για την ανάπτυξη της παραγωγής και πολλά άλλα, που στον ανώριμο κομμουνισμό μπορούν να γίνουν μόνο με τα όργανα εξουσίας, το εργατικό κράτος.

Σε κάθε περίπτωση, η στάση του αναρχισμού γύρω από αυτό το ζήτημα είναι απόδειξη της συνολικής αδυναμίας του να αντιμετωπίσει με επιστημονικό τρόπο και να δώσει απαντήσεις στο ζήτημα της οργάνωσης μιας σύνθετης και ανεπτυγμένης κοινωνικής παραγωγής. Το πώς δηλαδή μπορεί να λειτουργήσει μια κοινωνία που, για να καλύπτει σε διευρυμένο βαθμό τις λαϊκές ανάγκες, πρέπει να σχεδιάσει και να κατανείμει πόρους για τη σύγχρονη βιομηχανική παραγωγή, να αναπτύξει και να διαθέσει επιστημονικό δυναμικό, να αναπτύξει όλους τους σύγχρονους κλάδους που απαιτούν την κοινή και σχεδιασμένη εργασία χιλιάδων ανθρώπων (τηλεπικοινωνίες, ενέργεια, δημόσια υγεία) και πολλά άλλα. Η απάντηση που δίνει ο μαρξισμός-λενινισμός είναι ότι όλα αυτά γίνονται μέσω των νέων κομμουνιστικών σχέσεων, μέσω του κεντρικού σχεδιασμού. Η μεγάλη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και η άνοδος της παραγωγικότητας της εργασίας, η συνολική ωρίμανση των κομμουνιστικών σχέσεων, αυτά είναι που θα διαμορφώσουν σε μια πορεία το έδαφος ώστε όλες οι διοικητικές λειτουργίες να χάνουν τον πολιτικό τους χαρακτήρα, να διαμορφώνεται η κομμουνιστική αυτοδιεύθυνση.

Ο Λένιν, καθαρίζοντας το μαρξισμό από την οπορτουνιστική διαστρέβλωσή του γύρω από το κράτος, στο θεμελιώδες έργο του «Κράτος και Επανάσταση» καθόρισε την αναγκαιότητα τσακίσματος του αστικού κράτους και την αντικατάστασή του από επαναστατικά όργανα εξουσίας, από τη δικτατορία του προλεταριάτου. Απέναντι στους αναρχικούς γράφει: «Δε διαφωνούμε καθόλου με τους αναρχικούς στο ζήτημα της κατάργησης του κράτους ως σκοπό. Υποστηρίζουμε πως για την επίτευξη αυτού του σκοπού είναι απαραίτητη η προσωρινή χρήση των οργάνων, των μέσων και των μεθόδων της κρατικής εξουσίας εναντίον των εκμεταλλευτών»83.

Κι επισημαίνει σε άλλο σημείο: «Δεν “ονειρευόμαστε” πως θα τα βγάλουμε πέρα μονομιάς χωρίς καμιά διοίκηση, χωρίς καμιά υποταγή. Αυτά τα αναρχικά ονειροπολήματα, βασισμένα στη μη κατανόηση των καθηκόντων της δικτατορίας του προλεταριάτου, είναι απολύτως ξένα στο μαρξισμό και στην πράξη χρησιμεύουν μόνο για την αναβολή της σοσιαλιστικής επανάστασης ίσαμε τη μέρα που θα γίνουν αλλιώτικοι οι άνθρωποι. Όχι, εμείς θέλουμε τη σοσιαλιστική επανάσταση με τους ανθρώπους που έχουμε τώρα, που δε θα μπορέσουν να τα βγάλουν πέρα δίχως υποταγή, δίχως έλεγχο, δίχως “επιστάτες και λογιστές” […]

Η οικονομική βάση για την ολοκληρωτική απονέκρωση του κράτους είναι μια τόσο υψηλή ανάπτυξη του κομμουνισμού, που εξαφανίζει την αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική και τη σωματική εργασία […] Γιατί όταν όλοι μάθουν να διοικούν και πραγματικά θα διοικούν μόνοι τους την κοινωνική παραγωγή […] και η ανάγκη να τηρούνται οι απλοί, βασικοί κανόνες κάθε ανθρώπινης συμβίωσης θα γίνει πολύ γρήγορα συνήθεια. Και τότε θα ανοίξουν διάπλατα οι πύλες για τη μετάβαση από την πρώτη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας στην ανώτερη φάση της, και συγχρόνως στην ολοσχερή απονέκρωση του κράτους»84.


ΣημειώσειςΣημειώσεις


Ο Κώστας Μπορμπότης είναι μέλος της Ιδεολογικής Επιτροπής της ΚΕ του ΚΚΕ.

1. Περισσότερα στοιχεία γι’ αυτήν την περίοδο βλ. στον Πρόλογο της ΙΕ της ΚΕ στη συλλογή κειμένων Κ. Μαρξ - Φρ. Ένγκελς: «Για τον αναρχισμό», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2015, σελ. 29.

2. Β. Ι. Λένιν: «Ο “αριστερισμός”, παιδική αρρώστια του κομμουνισμού», «Άπαντα», τ. 41, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 15.

3. Max Nettlau: «Ιστορία της Αναρχίας», εκδ. «Διεθνής Βιβλιοθήκη», Αθήνα, 1999, σελ. 312-315.

4. Μ. Μπούκτσιν: «Η Τρίτη Επανάσταση (τρίτος τόμος). Λαϊκά κινήματα στην επαναστατική εποχή», εκδ. «Αλεξάνδρεια», Αθήνα, 2016, σελ. 160. Ο Μάρεϊ Μπούκτσιν (Μurray Βookchin, 1921-2006) ήταν Αμερικανός ελευθεριακός-αναρχικός θεωρητικός, ο οποίος έχει ασκήσει σημαντική επιρροή στο σύγχρονο αναρχισμό τόσο στις ΗΠΑ όσο κι ευρύτερα. Οι ιδέες και η δράση του Μπούκτσιν αναπτύχθηκαν και καλύπτουν μια μεγάλη ιστορική περίοδο και διαφορετικές φάσεις του αναρχικού κινήματος, από τα τέλη της δεκαετίας του 1930 ως και τη δεκαετία του 2000. Ξεκίνησε ως μαρξιστής, ενώ αργότερα έγινε τροτσκιστής, πριν περάσει στη συνέχεια στον αναρχισμό. Προς το τέλος της ζωής του σταμάτησε να αυτοπροσδιορίζεται ως αναρχικός, προσδιορίζοντας την αντίληψή του ως «κομμουναλισμό». Πολύ περιγραφικά, η αντίληψή του για τον «κομμουναλισμό» στηρίζεται στη συγκρότηση συνομοσπονδιακών λαϊκών συνοικιακών συνελεύσεων όπου ο συντονισμός θα γίνεται μέσα από άμεσα ανακλητούς και κυκλικά εναλλασσόμενους «εντολοδόχους» (όχι αντιπροσώπους), οι οποίοι δε θα αποφασίζουν, αλλά θα μεταφέρουν την εντολή που τους δίνει η συνέλευση. Ο Μπούκτσιν έχει ασκήσει επίδραση σε ευρύτερο ακροατήριο στον αναρχικό και στον οπορτουνιστικό χώρο.

5. Paul Avrich: «The Russian Anarchists», Princeton University Press, 1967, σελ. 116. Ο Πολ Άβριτς (1931-2006) ήταν Αμερικανός ιστορικός. Δίδαξε σε πανεπιστήμια των ΗΠΑ. Βασικό ακαδημαϊκό του πεδίο ήταν ο ρωσικός και αμερικανικός αναρχισμός. Έχει γράψει πολλά σχετικά βιβλία, όπως «Οι Ρώσοι αναρχικοί» (1967), «Κρονστάνδη, 1921» (1970), «Η τραγωδία του Χεϊμάρκετ» (1984) κ.ά.

6. Paul Avrich: «The Russian Anarchists», Princeton University Press, 1967, σελ. 117.

7. Βλ. ενδεικτικά Emma Goldman: «Speeches Against Conscription», στο www.thean archistlibrary.org

8. Β. Ι. Λένιν: «Σοσιαλισμός και πόλεμος», «Άπαντα», τ. 26, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 317, 348.

9. Β. Ι. Λένιν: «Για το σύνθημα του αφοπλισμού», «Άπαντα», τ. 30, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 151.

10. Β. Ι. Λένιν: «Σοσιαλισμός και πόλεμος», «Άπαντα», τ. 26, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 333.

11. Paul Avrich: «The Russian Anarchists», Princeton University Press, 1967, σελ. 136.

12. Βολίν: «Η άγνωστη επανάσταση», τ. 2, εκδ. «Διεθνής Βιβλιοθήκη», Αθήνα, 2007, σελ. 18. Ο Βολίν (πραγματικό όνομα Β. Μ. Αϊχενμπάουμ, 1882-1945) ήταν Ρώσος αναρχικός. Πήρε μέρος στα γεγονότα του 1905 και μετά διέφυγε στη Γαλλία. Μετά από την επανάσταση του Φλεβάρη του 1917, επέστρεψε στη Ρωσία και δραστηριοποιήθηκε στην αναρχοσυνδικαλιστική οργάνωση «Γκόλος Τρούντα» και αργότερα στην αναρχική οργάνωση «Ναμπάτ», αναπτύσσοντας δράση στην Ουκρανία στο πλευρό του ένοπλου κινήματος του Μαχνό. Συνελήφθη από τις σοβιετικές αρχές για τη δράση του και εξορίστηκε από τη χώρα το 1921. Έζησε στη Γερμανία και αργότερα στη Γαλλία, όπου έκανε προσπάθεια διαμόρφωσης ενός ρεύματος «συνθετικού αναρχισμού», με σκοπό να συνενώσει τον αναρχοκομμουνισμό, τον αναρχοσυνδικαλισμό και τον αναρχοατομισμό.

13. Για τις αιτίες γέννησης του αναρχισμού δες περισσότερα στο Γ. Βάιχολντ: «Ο αναρχισμός σήμερα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1982, σελ. 23-25.

14. Β. Ι. Λένιν: «Ο “αριστερισμός”, παιδική αρρώστια του κομμουνισμού», «Άπαντα», τ. 41, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 14-15.

15. Βολίν: «Η άγνωστη επανάσταση», τ. 1, εκδ. «Διεθνής Βιβλιοθήκη», Αθήνα, 2007, σελ. 53.

16. Ο Πιοτρ Αρσίνοφ (1886-1937) ήταν Ρώσος αναρχικός. Αρχικά ήταν μέλος του

ΣΔΕΚΡ, από το οποίο αποχώρησε το 1906. Το 1907 συνελήφθη για τη δολοφονία ενός αστού. Απέδρασε, αλλά συνελήφθη εκ νέου το 1909. Στη φυλακή γνωρίστηκε με τον Ν. Μαχνό. Αργότερα ήταν από εκείνους που συμμετείχαν στην αναρχική οργάνωση «Ναμπάτ» και στήριξε το κίνημα του Μαχνό. Το 1921 έφυγε από τη χώρα. Επέστρεψε στη Σοβιετική Ένωση τη δεκαετία του 1930 και ο θάνατός του τοποθετείται στο 1937.

17. Π. Αρσίνοφ: «Η ιστορία του Μαχνοβίτικου κινήματος 1918-1921», εκδ. «Ελεύθερος Τύπος», Αθήνα, 1980, σελ. 28.

18. Paul Avrich: «The Russian Anarchists», Princeton University Press, 1967, σελ. 4.

19. Για περισσότερες λεπτομέρειες σε σχέση με τη δράση των αναρχικών την περίοδο του 1905 βλ. Paul Avrich: «The Russian Anarchists», Princeton University Press, 1967, σελ. 42-90, E. Yaroslavsky: «History of Anarchism in Russia», Lawrence and Wishart, London, 1940, σελ. 34-47 και Φ. Γ. Πολιάνσκι: «Ο Σοσιαλισμός και ο σύγχρονος αναρχισμός», εκδ. «Γνώσεις», Αθήνα, 1975, σελ. 20-22.

20. E. Yaroslavsky: «History of Anarchism in Russia», Lawrence and Wishart, London, 1940, σελ. 36.

21. Βίκτορ Σερζ (πραγματικό όνομα Βίκτορ Λβόβιτς Κιμπάλτσιτς), 1890-1947. Γεννήθηκε στις Βρυξέλλες το 1890 από γονείς μετανάστες που είχαν φύγει από τη Ρωσία λόγω διωγμών μετά από τη δολοφονία του τσάρου Αλέξανδρου Β΄ το 1881 (ο πατέρας του ήταν ξάδερφος του χημικού Ν. Κιμπάλτσιτς, ο οποίος κατασκεύασε τις βόμβες που χρησιμοποιήθηκαν για τη δολοφονία). Σε ηλικία 15 χρονών εντάχτηκε σε μια σοσιαλιστική οργάνωση, αλλά απογοητευμένος από το ρεφορμισμό έγινε αναρχικός. Το 1908 πήγε στο Παρίσι, όπου ανέπτυξε αναρχική δράση για την οποία συνελήφθη. Αποφυλακίστηκε το 1917 κι έφυγε στην Ισπανία. Επέστρεψε για λίγο στη Γαλλία και τελικά το Γενάρη του 1919 έφτασε στη Ρωσία. Την περίοδο αυτή απομακρύνθηκε από τον αναρχισμό και αποφάσισε να υποστηρίξει τους μπολσεβίκους, αναλαμβάνοντας καθήκοντα για τη σοβιετική εξουσία και την Κομμουνιστική Διεθνή. Το 1923 συνδέθηκε με τη λεγόμενη «Αριστερή Αντιπολίτευση» στο μπολσεβίκικο κόμμα. Το 1936 έφυγε από την ΕΣΣΔ για το Βέλγιο και τη Γαλλία. Σε μια πορεία διαφώνησε με τον Τρότσκι και διέκοψε τις σχέσεις μαζί του. Το 1940, μετά από την εισβολή της ναζιστικής Γερμανίας στη Γαλλία, διέφυγε στο Μεξικό όπου έφτασε το 1941. Πέθανε από καρδιακή προσβολή το 1947.

22. Β. Σερζ: «Έτος Ένα της Ρώσικης Επανάστασης», εκδ. «Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο», Αθήνα, 2017, σελ. 51-53.

23. Β. Ι. Λένιν: «Σχέδιο Απόφασης για την τρομοκρατία», «Άπαντα», τ. 7, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 249.

24. Β. Ι. Λένιν, «Παρτιζάνικος πόλεμος», στη συλλογή κειμένων «Από τη μαχητική πείρα των μπολσεβίκων», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2017, σελ. 164 (επίσης στο Β. Ι. Λένιν: «Άπαντα», τ. 14, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 9).

25. Σχετικά με τέτοιες πλευρές της δράσης των μπολσεβίκων βλ. το ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο του Κοριούν Μκρτιτς: «Καμό», εκδ. «Σύγχρονη» Εποχή, Αθήνα, 2016, που αναφέρεται στη ζωή και δράση του μπολσεβίκου επαναστάτη Καμό, πεδίο δράσης του οποίου ήταν η παράνομη δουλειά, η συγκρότηση μαχητικών ομάδων, η εύρεση όπλων κλπ.

26. B.I. Λένιν: «Προς τη Μαχητική Επιτροπή της Επιτροπής Πετρούπολης» (1905), στη συλλογή κειμένων «Από τη μαχητική πείρα των μπολσεβίκων», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2017, σελ. 120 (επίσης στο Β. Ι. Λένιν: «Άπαντα», τ. 11, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 338).

27. Paul Avrich: «The Russian Anarchists», Princeton University Press, 1967, σελ. 33-34.

28. Για να γίνουν κατανοητά τα μεγέθη, ας έχει υπόψη ο αναγνώστης ότι το Πουτίλοφ ήταν το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Πετρούπολης, προπύργιο της επανάστασης, και απασχολούσε περίπου 24.000 εργάτες. Άλλα εργοστάσια, όπως το Παρβιάινεν και το Νέο Λέσνερ στην προλεταριακή περιοχή του Βίμποργκ, απασχολούσαν 7.000 και 6.000 εργάτες κι εργάτριες αντίστοιχα.

29. Βολίν: «Η άγνωστη επανάσταση», τ. 2, εκδ. «Διεθνής Βιβλιοθήκη», Αθήνα, 2007, σελ. 18.

30. Paul Avrich: «The Russian Anarchists», Princeton University Press, 1967, σελ. 124-125.

31. Β. Ι. Λένιν: «Ομιλία στην I Συνδιάσκεψη των εργοστασιακών επιτροπών Πετρούπολης», «Άπαντα», τ. 32, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 240.

32. Σαρλ Μπετελέμ: «Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ», τ. Α΄, εκδ. «Κουκκίδα», Αθήνα, 2014, σελ. 82.

33. Η έπαυλη του πρώην υπουργού Π. Π. Ντουρνοβό βρισκόταν στην περιοχή του Βίμποργκ στην Πετρούπολη. Είχε καταληφθεί κατά τη διάρκεια της επανάστασης κι εκεί στεγάζονταν αναρχικοί, όπως κι εργατικές οργανώσεις. Η Προσωρινή Κυβέρνηση εξέδωσε εντολή να εκκενωθεί, όταν μια αναρχική ομάδα που είχε ως έδρα της την έπαυλη επιχείρησε να «απαλλοτριώσει» το τυπογραφείο μιας αστικής εφημερίδας. Ακολούθησε αποστολή ένοπλων αποσπασμάτων και συγκρούσεις, με την αναταραχή να κρατάει για μέρες και τους αναρχικούς να παραμένουν τελικά στην έπαυλη. Με πρόφαση τα γεγονότα αυτά, επιχειρήθηκε και η σύλληψη στελεχών των μπολσεβίκων. Για το περιστατικό αυτό βλ. «1917. Η πορεία προς την Οκτωβριανή Επανάσταση από μήνα σε μήνα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2017, σελ. 123 και Paul Avrich: «The Russian Anarchists», Princeton University Press, 1967, σελ. 131-132. Τα γεγονότα αυτά περιπλέχτηκαν με το γενικότερα «ηλεκτρισμένο» κλίμα των ημερών του Ιούνη και του Ιούλη στην Πετρούπολη, όπου εκδηλώθηκε λαϊκή δυσαρέσκεια απέναντι στην Προσωρινή Κυβέρνηση με μαζικές διαδηλώσεις εργατών και στρατιωτών.

34. Β. Σερζ: «Έτος Ένα της Ρώσικης Επανάστασης», εκδ. «Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο», Αθήνα, 2017, σελ. 335.

35. Μ. Μπούκτσιν: «Η Τρίτη Επανάσταση (τρίτος τόμος). Λαϊκά κινήματα στην επαναστατική εποχή», εκδ. «Αλεξάνδρεια», Αθήνα, 2016, σελ. 143.

36. Ό.π., σελ. 251.

37. Βολίν: «Η άγνωστη επανάσταση», τ. 2, εκδ. «Διεθνής Βιβλιοθήκη», Αθήνα, 2007, σελ. 213-214.

38. Ο Λένιν, μετά από την επανάσταση του Φλεβάρη, στις συνθήκες που χαρακτήρισε ως «δυαδική εξουσία», διατύπωσε το σύνθημα «Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ», ως σύνθημα ζύμωσης και δράσης προς τις εργατικές μάζες, με στόχο να αποκαλυφθεί ο ταξικός χαρακτήρας της αστικής Προσωρινής Κυβέρνησης, αλλά και η πολιτική ουράς που ακολουθούσαν οι μενσεβίκοι και οι εσέροι που πλειοψηφούσαν στα Σοβιέτ, βάζοντας ως στόχο την κατάκτηση της επαναστατικής εργατικής εξουσίας. Τον Ιούλη του 1917 η Προσωρινή Κυβέρνηση χτύπησε ένοπλα τις διαδηλώσεις των επαναστατημένων εργατών και στρατιωτών και πέρασε σε ανοιχτή επίθεση προς τους μπολσεβίκους, κλείνοντας τις μπολσεβίκικες εφημερίδες και διώκοντας τα στελέχη του μπολσεβίκικου κόμματος. Ο Λένιν και άλλα στελέχη πέρασαν στην παρανομία. Η ηγεσία των Σοβιέτ, υπό την κυριαρχία των εσέρων και των μενσεβίκων, επικρότησε την ανοιχτά αντεπαναστατική δράση της Προσωρινής Κυβέρνησης. Σε αυτές τις συνθήκες, ο Λένιν αποσύρει προσωρινά το σύνθημα «Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ». Όπως ο ίδιος εξηγεί: «Το σύνθημα για το πέρασμα όλης της εξουσίας στα Σοβιέτ θα ηχούσε σήμερα σαν δονκιχοτισμός ή κοροϊδία» (βλ. Β. Ι. Λένιν, «Άπαντα», τ. 34, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 12). Τον Αύγουστο, εκδηλώνεται αντεπαναστατικό πραξικόπημα στο οποίο ηγείται ο στρατηγός Λαβρ Κορνίλοφ. Οι μπολσεβίκοι μπαίνουν επικεφαλής της πάλης ενάντια στον Κορνίλοφ. Ο αγώνας ενάντια στον κορνιλοφισμό αποτελεί «καταλύτη» που ισχυροποιεί την επιρροή των μπολσεβίκων και αρχίζει να ανατρέπει τους συσχετισμούς στα Σοβιέτ. Το Σεπτέμβρη οι μπολσεβίκοι κερδίζουν την πλειοψηφία στα κρίσιμα Σοβιέτ της Πετρούπολης και της Μόσχας κι επαναφέρουν το σύνθημα «Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ» ουσιαστικά ως σύνθημα άμεσης προετοιμασίας της εξέγερσης.

39. Βολίν: «Η άγνωστη επανάσταση», τ. 2, εκδ. «Διεθνής Βιβλιοθήκη», Αθήνα, 2007, σελ. 113-114.

40. Ό.π., σελ. 53-55.

41. Ό.π., σελ. 55.

42. Β. Σερζ: «Έτος Ένα της Ρώσικης Επανάστασης», εκδ. «Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο», Αθήνα, 2017, σελ. 337.

43. Η Στρατιωτική Επαναστατική Επιτροπή του Σοβιέτ της Πετρούπολης συγκροτήθηκε στις 12 (25) Οκτώβρη με υπόδειξη της ΚΕ του Κόμματος των Μπολσεβίκων. Η ΣΕΕ καθοδηγούσε τη συγκρότηση των τμημάτων της Κόκκινης Φρουράς και τον εξοπλισμό των εργατών και προετοίμασε την ένοπλη εξέγερση. Σε αυτή συμμετείχαν 48 μπολσεβίκοι, 14 αριστεροί εσέροι και 4 αναρχικοί.

44. Β. Ι. Λένιν: «Τελικός λόγος πάνω στην έκθεση δράσης του συμβουλίου των Λαϊκών Επιτρόπων, 12 (25) Γενάρη 1918», «Άπαντα», τ. 35, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 282.

45. Βιογραφικά στοιχεία για τον Α. Ζελεζνιακόφ βλ. «Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια», τ. 12, σελ. 406. Επίσης και Βολίν: «Η άγνωστη επανάσταση», τ. 2, εκδ. «Διεθνής Βιβλιοθήκη», Αθήνα, 2007, σελ. 74-75.

46. Α. Μπέργκμαν: «Ο μπολσεβίκικος μύθος», εκδ. «Πανοπτικόν», Αθήνα, 2017, σελ. 30. Άλλα παραδείγματα είναι επίσης ο αναρχοκομμουνιστής Γκ. Σαντορμίσκι που δούλεψε για το επιτροπάτο Εξωτερικών, ενώ ο αναρχικός Δ. Νοβομίρσκι ανέλαβε δουλειά στην Κομιντέρν. Την άνοιξη του 1918 ο αναρχικός Α. Καρέλιν σχημάτισε μια φιλομπολσεβίκικη αναρχική ομάδα στη Μόσχα, θεωρώντας ότι η δικτατορία του προλεταριάτου είναι μια απαραίτητη φάση πριν την αναρχική κοινωνία. Παρόμοια ήταν η αντίληψη της ομάδας του Γκ. Ασκάροφ, αναρχικού που συμμετείχε στην Εκτελεστική Επιτροπή των Σοβιέτ.

47. Β. Ι. Λένιν: «Γράμμα προς τη Σύλβια Πάνκχερστ», «Άπαντα», τ. 39, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 161.

48. Β. Ι. Λένιν: «Θέσεις για τα βασικά καθήκοντα του ΙΙ Συνεδρίου της ΚΔ», «Άπαντα», τ. 41, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 201.

49. Β. Ι. Λένιν: «Θέσεις για τα βασικά καθήκοντα του ΙΙ Συνεδρίου της ΚΔ», «Άπαντα», τ. 41, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 259-260.

50. Η Πανρωσική Έκτακτη Επιτροπή (ΠΕΕ), που συχνά αναφέρεται και ως «Τσεκά», συγκροτήθηκε το Δεκέμβρη του 1917 ως έκτακτο όργανο για την πάλη ενάντια στην αντεπανάσταση και το σαμποτάζ και την υπεράσπιση της εργατικής εξουσίας. Επικεφαλής της τέθηκε ο Φ. Τζερζίνσκι.

51. Σαρλ Μπετελέμ: «Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ», τ. Α΄, εκδ. «Κουκκίδα», Αθήνα, 2014, σελ. 259.

52. Οι «επιτροπές φτωχολογιάς» συγκροτήθηκαν τον Ιούνη του 1918 και αποτέλεσαν στηρίγματα της δικτατορίας του προλεταριάτου στο χωριό. Συσπείρωσαν τους φτωχούς αγρότες γύρω από την εργατική τάξη κι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην πάλη ενάντια στους κουλάκους. Βλ. περισσότερα στο «Ιστορία του ΚΚΣΕ», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1976, σελ. 301-302.

53. Β. Σερζ: «Έτος Ένα της Ρώσικης Επανάστασης», εκδ. «Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο», Αθήνα, 2017, σελ. 332-333.

54. Β. Ι. Λένιν: «Προσθήκη στην “Έκκληση προς τους εργάτες της Πετρούπολης για την οργάνωση τμημάτων επισιτισμού”», «Άπαντα», τ. 36, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 356.

55. Β. Ι. Λένιν: «Για την πείνα», «Άπαντα», τ. 36, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 358-360.

56. Ο Σερζ σημειώνει: «Αυτά τα γεγονότα μας επιτρέπουν να χαρακτηρίσουμε το κόμμα των αριστερών εσέρων σαν κόμμα της μεσαίας αγροτιάς. Κατά συνέπεια μπορούμε αμέσως να καταλάβουμε τις αμφιταλαντεύσεις τους, τις αναρχικές τους τάσεις, την αποστροφή τους στο συγκεντρωτικό κράτος και στον τακτικό στρατό, την κλίση τους στον ανταρτοπόλεμο» (Β. Σερζ: «Έτος Ένα της Ρώσικης Επανάστασης», εκδ. «Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο», Αθήνα, 2017, σελ. 418). Ο Μ. Μπούκτσιν, υιοθετώντας τον χαρακτηρισμό που έχει δώσει ένας άλλος ιστορικός για τους αριστερούς εσέρους, τους αποκαλεί «αναρχικούς στην καρδιά».

57. Σε σύνολο 1.164 αντιπροσώπων, οι 773 ήταν μπολσεβίκοι, 353 αριστεροί εσέροι, 17 «μαξιμαλιστές» (παραλλαγή των αριστερών εσέρων), 10 εξωκομματικοί, 4 αναρχικοί, 4 μενσεβίκοι διεθνιστές κ.ά.

58. Σαρλ Μπετελέμ: «Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ», τ. Α΄, εκδ. «Κουκκίδα», Αθήνα, 2014, σελ. 261.

59. Για μια πιο αναλυτική εξιστόρηση βλ. Β. Σερζ: «Έτος Ένα της Ρώσικης Επανάστασης», εκδ. «Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο», Αθήνα, 2017, σελ. 413-416.

60. Β. Ι. Λένιν: «Συζήτηση με συνεργάτη της “Ισβέζτιγια της ΠΚΕΕ” απ’ αφορμή την ανταρσία των αριστερών εσέρων, 7 Ιούλη 1918», «Άπαντα», τ. 36, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 518-519.

61. Paul Avrich: «The Russian Anarchists», Princeton University Press, 1967, σελ. 173.

62. Β. Σερζ: «Έτος Ένα της Ρώσικης Επανάστασης», εκδ. «Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο», Αθήνα, 2017, σελ. 340.

63. Β. Σερζ: «Έτος Ένα της Ρώσικης Επανάστασης», εκδ. «Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο», Αθήνα, 2017, σελ. 341.

64. Ό.π., σελ. 336-340.

65. Σαρλ Μπετελέμ: «Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ», τ. Α΄, εκδ. «Κουκκίδα», Αθήνα, 2014, σελ. 262. Ο Άβριτς αναφέρει ότι ανάμεσα στους τραυματίες μπολσεβίκους ήταν οι Μπουχάριν, Γιαροσλάβσκι, Στεκλόφ κ.ά. Βλ. Paul Avrich: «The Russian Anar-chists», Princeton University Press, 1967, σελ. 188.

66. Για τους «Ουνιβερσαλιστές» βλ. E. Yaroslavsky: «History of Anarchism in Russia», Lawrence and Wishart, London, 1940, σελ. 80.

67. Α. Μπέργκμαν: «Ο μπολσεβίκικος μύθος», εκδ. «Πανοπτικόν», Αθήνα, 2017, σελ. 62.

68. Paul Avrich: «The Russian Anarchists», Princeton University Press, 1967, σελ. 209.

69. E. Yaroslavsky: «History of Anarchism in Russia», Lawrence and Wishart, London, 1940, σελ. 61.

70. Σε διάφορες βιογραφίες του Μαχνό υπάρχουν ζωηρές απεικονίσεις του σκληρού χαρακτήρα του, της αγάπης του για το αλκοόλ, του «δικτατορικού» τρόπου με τον οποίο ασκούσε διοίκηση στον αντάρτικο στρατό του. Βλ. ενδεικτικά Paul Avrich: «The Russian Anarchists», Princeton University Press, 1967, σελ. 216.

71. Η «Ναμπάτ» έδρασε την περίοδο 1918-1920 και ήταν η βασικότερη αναρχική οργάνωση στην Ουκρανία. Συγκροτήθηκε το φθινόπωρο του 1918 με έδρα το Χάρκοβο και σε αυτή συμμετείχαν πολλοί αναρχικοί που έφυγαν από την Πετρούπολη και τη Μόσχα για να στηρίξουν το ένοπλο κίνημα του Μαχνό. Η δράση της σταμάτησε στα 1920-’21, με τον τερματισμό της δράσης του Μαχνό.

72. Paul Avrich: «The Russian Anarchists», Princeton University Press, 1967, σελ. 215.

73. Paul Avrich: «The Russian Anarchists», Princeton University Press, 1967, σελ. 219.

74. «Ιστορία του ΚΚΣΕ», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1976, σελ. 356.

75. Ό.π., σελ. 356-357.

76. Σαρλ Μπετελέμ: «Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ», τ. Α΄, εκδ. «Κουκκίδα», Αθήνα, 2014, σελ. 357.

77. Β. Ι. Λένιν: «Για το φόρο σε είδος», «Άπαντα», τ. 43, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1976, σελ. 237-241.

78. Καρλ Ράντεκ: «Η εξέγερση της Κρονστάνδης το 1921».

79. Ό.π.

80. Paul Avrich: «The Russian Anarchists», Princeton University Press, 1967, σελ. 159.

81. Φρ. Ένγκελς: «Το αγροτικό ζήτημα στη Γαλλία και τη Γερμανία», στη συλλογή κειμένων, Φρ. Ένγκελς: «Κείμενα για την Οικονομία και την Πολιτική», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2010, σελ. 167.

82. Βολίν: «Η άγνωστη επανάσταση», τ. 2, εκδ. «Διεθνής Βιβλιοθήκη», Αθήνα, 2007, σελ. 56.

83. Β. Ι. Λένιν: «Κράτος και επανάσταση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2003, σελ. 75.

84. Β. Ι. Λένιν: «Κράτος και επανάσταση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2003, σελ. 61 και 115-123.