Έγραψα στον "Ριζοσπάστη" τις εντυπώσεις μου από την Ιαπωνία πίσω από τη βιτρίνα.
☆Από την εφηβεία ήθελα να ταξιδέψω στην Ιαπωνία. Θες η συναρπαστική ιστορία της, οι θρύλοι κι οι παραδόσεις της, ο Λευκάδιος Χερν, οι γκέισες, η Χιροσίμα, οι σαμουράι, ο Οσιμα, ο Νταζάι, το σούσι, η Γιόκο Ονο, ο Μεγάλος Βούδας, ο Τοσίρο Μιφούνε, το Φούτζι... Ολα αυτά μαζί με γοήτευαν και πάνω από όλα εκείνος ο Κουροσάβα, που στους «Εφτά Σαμουράι» του και στο «Καγκεμούσα» του, μας έδειξε την επική διάσταση της αλήθειας. Μπορεί ν' άργησα κάπου πενήντα χρόνια, αλλά τελικά τα κατάφερα. Είκοσι μέρες στη χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου, των Χρυσανθέμων, των άνιμε και των μάνγκα. Τόκιο, Οσάκα, Κιότο, Νάρα, Ούτζι, Κόμπε, Γιοκοχάμα.
●«Οποιος επισκεφτεί την Ιαπωνία για πρώτη φορά, θα πρέπει να είναι προετοιμασμένος για πολλά πράγματα», με προϊδέασε ο φίλος Στέλιος Πρεζεράκος, που είναι καθηγητής Φυσικής σε διεθνές Λύκειο στο Τόκιο και συγγραφέας, προσθέτοντας:
Π.χ. να ξεπεράσει το αναπόφευκτο πολιτισμικό σοκ της καθαριότητας, να μάθει να παραγγέλνει σε σερβιτόρους - ρομπότ ή να αφεθεί στη νιρβάνα μιας ηλεκτρονικής τουαλέτας. Αν τώρα θελήσει να γνωρίσει (ή να φλερτάρει) με ντόπιους, θα πρέπει να είναι προετοιμασμένος να απαντήσει σε κάτι που θα ερωτηθεί άπειρες φορές: «Τι ομάδα αίματος έχεις;»
●Ομως η χώρα των bullet train, των ρομπότ, των αυστηρών κανόνων και της σχεδόν εξεζητημένης ευγένειας, αυτός ο φουτουριστικός πλανήτης, που κρύβει χιλιάδες εκπλήξεις σε κάθε βήμα του ξένου επισκέπτη, η χώρα στην οποία ο πρωθυπουργός Shigeru Ishiba συνεχίζει και επεκτείνει την ...εκσυγχρονισμένη εκδοχή του καπιταλισμού, τη «new form of capitalism», έχει κι ένα άλλο πρόσωπο.
■Οι παππούδες της δουλειάς..
Παρότι γνώριζα πως η Ιαπωνία είναι η πιο γηρασμένη χώρα στον κόσμο, αυτό που μου έκανε εντύπωση από την πρώτη μέρα εκεί, ήταν οι πολλοί ηλικιωμένοι που συναντούσα παντού, να δουλεύουν σε εργοτάξια, ταμεία, εστιατόρια, σούπερ μάρκετ, ακόμη και στα ταξί. Υπάρχουν πάνω από 9 εκατομμύρια εργαζόμενοι με ηλικία άνω των 65.
Παρατηρώντας στους δρόμους, αεικίνητους ογδοντάρηδες παππούδες με φωσφοριζέ γιλέκα να κατευθύνουν την κίνηση, γιαγιάδες να τακτοποιούν ράφια σε σούπερ μάρκετ, σχεδόν αιωνόβιους να οδηγούν ταξί και να φυλάνε σχολεία, σκεφτόμουν πως σίγουρα δεν έχω ξανασυναντήσει χώρα που να στηρίζεται τόσο πολύ στους γέροντές της. Γιατί συμβαίνει αυτό;
Οι συντάξεις είναι περιορισμένες και το κόστος ζωής είναι υψηλό, ενώ το κοινωνικό πρότυπο λέει ότι η αξία του ανθρώπου μετριέται και από το αν παραμένει ενεργός. Ετσι, για πολλούς ηλικιωμένους, το να συνεχίζουν να εργάζονται είναι ταυτόχρονα ανάγκη και τιμή.
Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν περιπτώσεις που πιέζονται να συνεχίσουν, συχνά και με εξαντλητικά ωράρια, ακόμη κι όταν η υγεία τους δεν το επιτρέπει.
Στην έξοδο του μετρό στο Σιντζούκου, συνάντησα έναν γκριζομάλλη φύλακα με κίτρινο γιλέκο. Ηταν - όπως μου είπε - 78 χρονών και δούλευε δώδεκα ώρες τη μέρα κατευθύνοντας πεζούς γύρω από ένα εργοτάξιο. «Πρέπει να ζήσω. Αν κάτσω σπίτι θα είμαι μόνος μου και θα πεινάσω αν δεν δουλέψω» (Αυτό μετέφρασε ο ηλεκτρονικός μεταφραστής μου).
■Ενοικιαζόμενοι άνθρωποι!
Εζησα σχεδόν τρεις εβδομάδες σε μια χώρα απρόβλεπτη, συντηρητική αλλά ταυτόχρονα υπερμοντέρνα και με μοναδικές, σουρεαλιστικές εμπειρίες, όπως οι εξής:
Υπάρχει μια υπηρεσία που ονομάζεται «Εντάξει γιαγιάδες» και προσφέρει τη δυνατότητα να έρχονται στον χώρο σου - για 15 ευρώ την ώρα συν τα έξοδα μετακίνησης - ηλικιωμένες γυναίκες έως 95 χρονών για να σου μεταδώσουν τις εμπειρίες και τις γνώσεις τους.
Η πλειοψηφία των πελατών είναι νεαρές Γιαπωνέζες που ενοικιάζουν μια γιαγιά για να τους μάθει να μαγειρεύουν ή για να τους δώσει συμβουλές για τη σχέση με το αγόρι τους, και μαθητές που χρειάζονται βοήθεια σε σχολικές εργασίες στην Ιστορία. Αλλοι τις χρησιμοποιούν ως καλλιγράφους για επιστολές ή γράμματα, ως μεσάζοντες σε οικογενειακές διαμάχες, ενώ πολλοί τις θέλουν ως συναισθηματική υποστήριξη πριν ανακοινώσουν στους γονείς τους ότι είναι γκέι.
Αυτά μου είπε ο φίλος καθηγητής και συγγραφέας του best seller «Ενας Ελληνας στο Edο», υπογραμμίζοντας: «Οταν κάποιος νομίσει ότι το "πρόσωπο" κινδυνεύει να φθαρεί ανεπανόρθωτα, το σώζει ενοικιάζοντας φίλους, οικογένεια ή συγγενείς. Υπάρχουν αρκετές υπηρεσίες Ενοικίασης Ανθρώπων στην Ιαπωνία και κοστίζουν γύρω στα 200 ευρώ για λίγες ώρες.
Οι λόγοι είναι πολλοί: Μια γυναίκα ήθελε να πάει στο νοσοκομείο για μια σημαντική εγχείρηση και ενοικίασε έναν "συγγενή" για να την συνοδεύσει, έχοντας την εντολή να φαίνεται ταραγμένος. Μια κοπέλα ήθελε να τραβήξει την προσοχή του αγοριού της και ενοικίασε έναν όμορφο νεαρό για να την φλερτάρει στον δρόμο. Ενας άντρας πιεζόταν από τους γονείς του να παντρευτεί, ενοικίασε μια κοπέλα και την παρουσίασε στους γονείς του ως δική του.
Μια γυναίκα έπρεπε να πάει στις γυμναστικές επιδείξεις του σχολείου των παιδιών της και ενοικίασε έναν "σύζυγο" γιατί δεν ήθελε να μαθευτεί ότι ήταν χωρισμένη. Ενας νεαρός, ορφανός από πολύ μικρός, ενοικίαζε κάθε μήνα έναν ηλικιωμένο "πατέρα" για να νιώσει τη στοργή που πάντα του έλειπε. Ενας συνταξιούχος είχε αποξενωθεί από την οικογένειά του και ενοικίαζε μια "σύζυγο" και μια "κόρη" για να τρώνε μαζί του τα κυριακάτικα πρωινά. Μια κυρία είχε να δει τον γιο της πολλά χρόνια και ενοικίαζε έναν νεαρό για να κάθεται δίπλα της με εντολή να την αφήνει να τον συμβουλεύει».
■Απίθανες υπηρεσίες για χαρές και λύπες
Τέλος, υπάρχει και άλλη μια υπηρεσία με τον απίθανο τίτλο «Ομορφοι άντρες που θρηνούν». Ο ρόλος τους είναι να συνοδεύουν γυναίκες σε γάμους ή κηδείες με σκοπό να τους συμπαραστέκονται, σκουπίζοντας τα δάκρυά τους, ενώ τις αγκαλιάζουν σφιχτά.
Είναι αλήθεια ότι στην Ιαπωνία και ειδικά στο Τόκιο βρίσκεις τα πάντα. Ο,τι μπορείς να φανταστείς. Από παγωτό με τσούχτρες, μέχρι αυτόματους πωλητές μεταχειρισμένων εσωρούχων και ηλεκτρονικές τουαλέτες - διαστημόπλοια, με πολλά κουμπιά για ...διάφορες διευκολύνσεις. Κάποια πράγματα ακροβατούν στα όρια του παράνομου, του εκκεντρικού, του παρανοϊκού, ενώ κάποια άλλα βρίσκονται στα όρια του ανήθικου - όπως π.χ. τα wakaresaseya, που σημαίνει κυριολεκτικά «χαλαστές» ή «χωριστές» και προσφέρουν ακριβώς αυτό, δηλαδή τη διάλυση μιας σχέσης. Μεσολαβούν για να χωρίζουν ζευγάρια ή φιλίες.
Επίσης να ξέρετε πως σ' αυτήν τη χώρα οι υπέρβαροι είναι σπάνιο είδος. Υπάρχει νόμος που υποχρεώνει την ετήσια μέτρηση της περιμέτρου μέσης σε άτομα ηλικίας 40-75 ετών, από εργοδότες και τοπικές αρχές. Αν παχύνεις, δηλαδή, ο προϊστάμενός σου θεωρείται υπεύθυνος και πληρώνει πρόστιμο!
■Οι εξαφανισμένοι που ...εξατμίζονται!
Στην Ιαπωνία υπάρχει μια σκοτεινή, σχεδόν μυθιστορηματική πραγματικότητα, οι άνθρωποι που «εξατμίζονται». Τους λένε johatsu, «ατμούς», μου λέει ο Στέλιος Πρεζεράκος. Είναι άντρες και γυναίκες που αποφασίζουν να εξαφανιστούν από τις οικογένειες, τις δουλειές, τη ζωή τους, σαν να μην υπήρξαν ποτέ.
Στο παρασκήνιο λειτουργούν εξειδικευμένες επιχειρήσεις, γνωστές ως yonige-ya («εταιρείες νυχτερινής φυγής»). Με λίγα χρήματα αναλαμβάνουν να εξαφανίσουν κάποιον μέσα σε μια νύχτα. Να μαζέψουν πράγματα, να κανονίσουν νέο σπίτι, να εξαφανίσουν ίχνη από παλιές διευθύνσεις και λογαριασμούς.
Δεν είναι παράνομες, εκτός αν σχετίζονται με χρέη ή εγκληματικές υποθέσεις. Στην πραγματικότητα, λειτουργούν σαν γραφεία διαχείρισης ...της ντροπής, έτσι τις λένε. Σ' αυτές απευθύνονται όσοι δεν αντέχουν την κοινωνική πίεση και θέλουν μια δεύτερη ζωή. Γιατί όμως εξαφανίζονται;
Ενας λόγος είναι τα χρέη και η ντροπή όταν δεν μπορούν να τα ξεπληρώσουν. Είναι επίσης οι οικογενειακές συγκρούσεις, η ψυχική κόπωση ανθρώπων που απλώς δεν αντέχουν τον ρυθμό της κοινωνίας και σίγουρα η αποτυχία στην καριέρα ή στις σπουδές. Στην Ιαπωνία η αποτυχία στιγματίζει.
Το πιο σοκαριστικό είναι ότι οι αρχές συχνά δεν αναζητούν τους johatsu. Αν δεν υπάρχει έγκλημα, θεωρείται προσωπική επιλογή. Η οικογένεια μένει με το κενό και η κοινωνία κάνει πως δεν βλέπει. Αυτό συνδέεται με την ιαπωνική νοοτροπία της ντροπής, «καλύτερα - λένε - να χαθείς παρά να εκθέσεις τους δικούς σου ή να παραδεχθείς την αποτυχία».
Για έναν ξένο επισκέπτη, το φαινόμενο αυτό μοιάζει αδιανόητο: Μια τόσο οργανωμένη κοινωνία να δέχεται ότι χιλιάδες πολίτες κυριολεκτικά «σβήνουν» από τον χάρτη. Στην Ιαπωνία, όμως, και σε μια κοινωνία που αποστρέφεται την αποτυχία, φαίνεται πως είναι απλώς ένα ακόμη μυστικό συμβόλαιο ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία της σιωπής.
Η συνέχεια στο επόμενο φύλλο...
Στο δεύτερο μέρος του κειμένου μου στον Ριζοσπάστη, για την Ιαπωνία, ξεκινάω με κάτι που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση. Αισθάνθηκα από τις πρώτες μέρες πως οι παραδόσεις και οι αρχαίοι θρύλοι της συνεχίζουν να έχουν δύναμη στο παρόν. Οι γιορτές, οι πομπές με τύμπανα και δράκους, τα ξόρκια στα ιερά του Σίντο και οι μοναχοί του Ζεν, που ψιθυρίζουν μάντρα, δεν είναι φολκλόρ για τουρίστες, είναι κομμάτι της καθημερινότητας. ●Οι Ιάπωνες εξακολουθούν να μιλούν για τα yokai, τα πνεύματα που στοιχειώνουν δάση και ποτάμια, για τα φαντάσματα των αδικημένων, ή για τον Kappa, το πλάσμα με το κέλυφος χελώνας, που πνίγει απρόσεκτους. Αυτοί οι μύθοι συνδέουν μ' έναν παράξενο τρόπο την υπερσύγχρονη μητρόπολη με το αρχέγονο, ενώ στον πολιτισμό τολμά να δείξει τον δικό της κόσμο.
●Η ιαπωνική τέχνη δεν φοβάται το σκοτάδι, μπορεί να δίνει μορφή στο άρρητο. Στο σινεμά, από τον Ακίρα Κουροσάβα μέχρι τον Χαγιάο Μιγιαζάκι και τους νέους σκηνοθέτες του animation, εξάγει φαντασία, φιλοσοφία, αλλά και σκληρές εικόνες πραγματικότητας. Στη λογοτεχνία, ο Χαρούκι Μουρακάμι έγινε παγκόσμια φωνή με τη μαγική του αφήγηση. Ο Κενζαμπούρο Οε έδωσε πιο πολιτική διάσταση, ενώ νεότεροι συγγραφείς, όπως η Μιέκο Καουκάμι, φωτίζουν την καθημερινή ζωή των γυναικών, την αποξένωση και τη μοναξιά στις μητροπόλεις.
■Φαγητό: Απλότητα και τελετουργία
Το ιαπωνικό φαγητό, δε, είναι κάτι πολύ περισσότερο από σούσι και ράμεν. Είναι μια φιλοσοφία ζωής. Μικρές μερίδες, ποικιλία πιάτων, αρμονία γεύσεων και υφών. Η λογική τού «να χορταίνεις κατά 80%» δείχνει πώς η κουζίνα συνδέεται με την υγεία και τη μακροζωία. Το γεύμα είναι τελετουργία, από το kaiseki - το πολυτελές, σερβιρισμένο σε πολλά στάδια δείπνο - μέχρι το απλό μπεντό στο τρένο, τη σούπα miso και το παγκόσμιο brand της, το σούσι.
●Αυτά είναι τα θεμέλια μιας διατροφής που στηρίζεται σε ισορροπία. Ενα από τα πολλά που εντυπωσιάζει έναν ξένο στην Ιαπωνία είναι η συνύπαρξη, δίπλα σε ένα video game arcade υπάρχει ένα παλιό ναόσπιτο με φανάρια και σκιές. Δίπλα σε μια βιτρίνα με manga, ένα μικρό βιβλιοπωλείο που πουλάει κλασική ποίηση του Μπασό. Και μέσα στην πιο θορυβώδη μητρόπολη, μπορείς να βρεις ένα σιωπηλό σούσι μπαρ όπου ο μάγειρας δημιουργεί με ιερή προσήλωση.
■Ισότητα στα λόγια, ανισοτιμία στην πράξη
Βέβαια πίσω από τη βιτρίνα της υπερσύγχρονης Ιαπωνίας, του τεχνολογικού θαύματος, υπάρχουν και θύματα. Οπως οι γυναίκες, που συνεχίζουν να παλεύουν με χαμηλούς μισθούς, σεξιστικά στερεότυπα και την αόρατη «διπλή βάρδια» του σπιτιού. Μια καπιταλιστική κοινωνία που τρέχει με ιλιγγιώδη ταχύτητα, κρατά τις γυναίκες δεμένες στα δεσμά της ανισοτιμίας. Τελικά, οι παλιές αλυσίδες δύσκολα σπάνε...
●Μόλις ένα 15% φτάνει σε θέσεις διοίκησης και 8 στις 10 εγκαταλείπουν την καριέρα μετά το πρώτο παιδί. Σε μια «υπερδύναμη» του 21ου αιώνα, οι γυναίκες συνεχίζουν να βρίσκονται «στο πίσω κάθισμα».
Ενώ δουλεύουν πολύ, πληρώνονται λιγότερο. Ο μισθός τους είναι, κατά μέσο όρο, 25% χαμηλότερος από των ανδρών για τις ίδιες θέσεις. Οι περισσότερες βρίσκονται σε «μη κανονικές θέσεις» (part-time, προσωρινά συμβόλαια), χωρίς προοπτική εξέλιξης. Μετά τη δουλειά στο γραφείο ή στο κατάστημα, αρχίζει η άλλη δουλειά, σπίτι, παιδιά, ηλικιωμένοι γονείς.
●Παρά τις υποσχέσεις περί «σύγχρονης ισότητας», η ιαπωνική κοινωνία εξακολουθεί να φορτώνει στις γυναίκες το μεγαλύτερο βάρος της οικογένειας. Το αποτέλεσμα; Εξάντληση, ανασφάλεια, αδιέξοδα. Ολο και περισσότερες νέες γυναίκες αρνούνται τον γάμο και την παραδοσιακή οικογενειακή ζωή. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που η Ιαπωνία έχει τόσο χαμηλή γεννητικότητα, η γυναίκα ξέρει ότι αν κάνει παιδί, η καριέρα της σχεδόν τελειώνει.
Στην καθημερινότητα οι γυναίκες βιώνουν πίεση να είναι «υπάκουες», «χαριτωμένες» και να μη μιλούν δυνατά. Στο τρένο, η σεξουαλική παρενόχληση είναι τόσο συχνή που δημιουργήθηκαν ξεχωριστά βαγόνια για γυναίκες.
●Από hostess clubs μέχρι «maid cafes», η βιομηχανία ψυχαγωγίας της Ιαπωνίας χτίζει κέρδη πάνω στην εικόνα της γυναίκας - υπηρέτριας, της γυναίκας - μαριονέτας. Αυτή η κανονικοποίηση του ρόλου της γυναίκας ως «διακοσμητικού αντικειμένου» ενισχύει τη νοοτροπία ότι η θέση της είναι στην υπηρεσία του άντρα.
Κι ενώ όλο και περισσότερες αντιδρούν, οι διαμαρτυρίες τους περιορίζονται σε κινήσεις όπως το «#KuToo», ενάντια στην υποχρέωση γυναικών να φορούν τακούνια στη δουλειά, ή σε οργανώσεις που διεκδικούν ίση αμοιβή και προστασία από παρενόχληση. Οι νέες γενιές αρνούνται να υποταχθούν στα παλιά σχήματα. Ομως όσο οι γέφυρες ανάμεσα στα δύο σύμπαντα δεν κλείνουν, η κοινωνία παραμένει μισή. ■Η κουλτούρα της υπερεργασίας
Η Ιαπωνία είναι διεθνώς γνωστή για το φαινόμενο karoshi, τον «θάνατο από υπερβολική εργασία». Υπάλληλοι σε εταιρείες τεχνολογίας, τραπεζικοί, εργάτες παραγωγής, συχνά δουλεύουν 12 και 14 ώρες τη μέρα, με ελάχιστες ημέρες άδειας. Το ποσοστό των εργαζομένων που απασχολούνται σε «μη κανονικές θέσεις» είναι 37%. Οι υπερωρίες είναι συχνά απλήρωτες, αλλά θεωρούνται «αυτονόητη απόδειξη αφοσίωσης».
1 στους 4 εργαζόμενους δηλώνει ότι δουλεύει πάνω από 60 ώρες την εβδομάδα. 1 στους 5 Ιάπωνες ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, ενώ τα μονογονεϊκά νοικοκυριά φτάνουν το 50%. Ο εργαζόμενος που φεύγει πρώτος από το γραφείο στιγματίζεται, αφού η παραμονή έως αργά ισοδυναμεί με «πίστη» στην εταιρεία.
■Η λεγόμενη «μεσαία τάξη» στα όρια της φθοράς και οι αόρατοι φτωχοί
Το «ιαπωνικό όνειρο» της σταθερής δουλειάς, της οικογένειας και του μικρού σπιτιού ξεθωριάζει. Η «μεσαία τάξη» ζει με το άγχος ότι μπορεί εύκολα να γλιστρήσει προς τη φτώχεια. Το κοινωνικό κράτος είναι ασθενικό, η Υγεία και η Πρόνοια βαραίνουν τον ίδιο τον πολίτη και την οικογένεια. Κι ενώ προβάλλεται διεθνώς σαν χώρα χωρίς μεγάλη φτώχεια, αυτό δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση. Εκατομμύρια άνθρωποι ζουν σε μικροσκοπικά διαμερίσματα (wan-room mansions) ή ακόμη και σε «internet cafe refuges», πληρώνοντας ανά ώρα για μια καρέκλα και ένα κουβερτάκι.
●Οι ηλικιωμένοι, που οι συντάξεις τους δεν επαρκούν, αναγκάζονται να δουλεύουν ως φύλακες ή καθαριστές. Πολλοί φτωχοί ηλικιωμένοι καταλήγουν να διαπράττουν μικροκλοπές, ώστε να φυλακιστούν και να έχουν στέγη και φαγητό. Οι ανισότητες μεγαλώνουν και η κοινωνία, πίσω από την εικόνα της «ομοιογένειας», κρύβει μια σιωπηλή περιθωριοποίηση.
●Ο ιαπωνικός καπιταλισμός είναι ταυτόχρονα παραγωγικός και ανελέητος. Από τη μία πλευρά, προσφέρει σταθερότητα στους ισχυρούς εταιρικούς ομίλους, που κινούν την οικονομία και εξάγουν τεχνολογία. Από την άλλη, για τον απλό εργαζόμενο και τους φτωχούς το μοντέλο αυτό είναι ένα καθεστώς πίεσης και υπερεργασίας, χωρίς ουσιαστικό κοινωνικό κράτος να στηρίξει όσους μένουν πίσω. Το ιαπωνικό κράτος, όπως σε όλο τον καπιταλιστικό κόσμο, δεν είναι «προνοιακό» κράτος. Δεν εγγυάται στέγη, ούτε αξιοπρεπές εισόδημα. Η «φροντίδα» είναι ατομική ευθύνη και της οικογένειας ή, αν δεν υπάρχει, του ίδιου του εργαζόμενου.
●Η χώρα δείχνει συχνά σαν ένα καλοκουρδισμένο ρολόι. Αλλά αν κοιτάξεις καλύτερα, θα δεις πως το ρολόι αυτό χτυπά με ταχύτητα που συνθλίβει ανθρώπους, από τα γραφεία των εταιρειών μέχρι τα φτωχικά καταλύματα των αόρατων. Πριν από μερικά χρόνια, μάλιστα, η κυβέρνηση όρισε υπουργό «μοναξιάς» για να αντιμετωπίσει τα φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού και την κατακόρυφη αύξηση των αυτοκτονιών στη χώρα εν μέσω πανδημίας...
Τίτλος του Blog
