Στο δεύτερο μέρος του κειμένου μου στον Ριζοσπάστη, για την Ιαπωνία, ξεκινάω με κάτι που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση. Αισθάνθηκα από τις πρώτες μέρες πως οι παραδόσεις και οι αρχαίοι θρύλοι της συνεχίζουν να έχουν δύναμη στο παρόν. Οι γιορτές, οι πομπές με τύμπανα και δράκους, τα ξόρκια στα ιερά του Σίντο και οι μοναχοί του Ζεν, που ψιθυρίζουν μάντρα, δεν είναι φολκλόρ για τουρίστες, είναι κομμάτι της καθημερινότητας.
●Οι Ιάπωνες εξακολουθούν να μιλούν για τα yokai, τα πνεύματα που στοιχειώνουν δάση και ποτάμια, για τα φαντάσματα των αδικημένων, ή για τον Kappa, το πλάσμα με το κέλυφος χελώνας, που πνίγει απρόσεκτους. Αυτοί οι μύθοι συνδέουν μ' έναν παράξενο τρόπο την υπερσύγχρονη μητρόπολη με το αρχέγονο, ενώ στον πολιτισμό τολμά να δείξει τον δικό της κόσμο.
●Η ιαπωνική τέχνη δεν φοβάται το σκοτάδι, μπορεί να δίνει μορφή στο άρρητο. Στο σινεμά, από τον Ακίρα Κουροσάβα μέχρι τον Χαγιάο Μιγιαζάκι και τους νέους σκηνοθέτες του animation, εξάγει φαντασία, φιλοσοφία, αλλά και σκληρές εικόνες πραγματικότητας. Στη λογοτεχνία, ο Χαρούκι Μουρακάμι έγινε παγκόσμια φωνή με τη μαγική του αφήγηση. Ο Κενζαμπούρο Οε έδωσε πιο πολιτική διάσταση, ενώ νεότεροι συγγραφείς, όπως η Μιέκο Καουκάμι, φωτίζουν την καθημερινή ζωή των γυναικών, την αποξένωση και τη μοναξιά στις μητροπόλεις.
■Φαγητό: Απλότητα και τελετουργία
Το ιαπωνικό φαγητό, δε, είναι κάτι πολύ περισσότερο από σούσι και ράμεν. Είναι μια φιλοσοφία ζωής. Μικρές μερίδες, ποικιλία πιάτων, αρμονία γεύσεων και υφών. Η λογική τού «να χορταίνεις κατά 80%» δείχνει πώς η κουζίνα συνδέεται με την υγεία και τη μακροζωία. Το γεύμα είναι τελετουργία, από το kaiseki - το πολυτελές, σερβιρισμένο σε πολλά στάδια δείπνο - μέχρι το απλό μπεντό στο τρένο, τη σούπα miso και το παγκόσμιο brand της, το σούσι.
●Αυτά είναι τα θεμέλια μιας διατροφής που στηρίζεται σε ισορροπία. Ενα από τα πολλά που εντυπωσιάζει έναν ξένο στην Ιαπωνία είναι η συνύπαρξη, δίπλα σε ένα video game arcade υπάρχει ένα παλιό ναόσπιτο με φανάρια και σκιές. Δίπλα σε μια βιτρίνα με manga, ένα μικρό βιβλιοπωλείο που πουλάει κλασική ποίηση του Μπασό. Και μέσα στην πιο θορυβώδη μητρόπολη, μπορείς να βρεις ένα σιωπηλό σούσι μπαρ όπου ο μάγειρας δημιουργεί με ιερή προσήλωση.
■Ισότητα στα λόγια, ανισοτιμία στην πράξη
Βέβαια πίσω από τη βιτρίνα της υπερσύγχρονης Ιαπωνίας, του τεχνολογικού θαύματος, υπάρχουν και θύματα. Οπως οι γυναίκες, που συνεχίζουν να παλεύουν με χαμηλούς μισθούς, σεξιστικά στερεότυπα και την αόρατη «διπλή βάρδια» του σπιτιού. Μια καπιταλιστική κοινωνία που τρέχει με ιλιγγιώδη ταχύτητα, κρατά τις γυναίκες δεμένες στα δεσμά της ανισοτιμίας. Τελικά, οι παλιές αλυσίδες δύσκολα σπάνε...
●Μόλις ένα 15% φτάνει σε θέσεις διοίκησης και 8 στις 10 εγκαταλείπουν την καριέρα μετά το πρώτο παιδί. Σε μια «υπερδύναμη» του 21ου αιώνα, οι γυναίκες συνεχίζουν να βρίσκονται «στο πίσω κάθισμα».
Ενώ δουλεύουν πολύ, πληρώνονται λιγότερο. Ο μισθός τους είναι, κατά μέσο όρο, 25% χαμηλότερος από των ανδρών για τις ίδιες θέσεις. Οι περισσότερες βρίσκονται σε «μη κανονικές θέσεις» (part-time, προσωρινά συμβόλαια), χωρίς προοπτική εξέλιξης. Μετά τη δουλειά στο γραφείο ή στο κατάστημα, αρχίζει η άλλη δουλειά, σπίτι, παιδιά, ηλικιωμένοι γονείς.
●Παρά τις υποσχέσεις περί «σύγχρονης ισότητας», η ιαπωνική κοινωνία εξακολουθεί να φορτώνει στις γυναίκες το μεγαλύτερο βάρος της οικογένειας. Το αποτέλεσμα; Εξάντληση, ανασφάλεια, αδιέξοδα. Ολο και περισσότερες νέες γυναίκες αρνούνται τον γάμο και την παραδοσιακή οικογενειακή ζωή. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που η Ιαπωνία έχει τόσο χαμηλή γεννητικότητα, η γυναίκα ξέρει ότι αν κάνει παιδί, η καριέρα της σχεδόν τελειώνει.
Στην καθημερινότητα οι γυναίκες βιώνουν πίεση να είναι «υπάκουες», «χαριτωμένες» και να μη μιλούν δυνατά. Στο τρένο, η σεξουαλική παρενόχληση είναι τόσο συχνή που δημιουργήθηκαν ξεχωριστά βαγόνια για γυναίκες.
●Από hostess clubs μέχρι «maid cafes», η βιομηχανία ψυχαγωγίας της Ιαπωνίας χτίζει κέρδη πάνω στην εικόνα της γυναίκας - υπηρέτριας, της γυναίκας - μαριονέτας. Αυτή η κανονικοποίηση του ρόλου της γυναίκας ως «διακοσμητικού αντικειμένου» ενισχύει τη νοοτροπία ότι η θέση της είναι στην υπηρεσία του άντρα.
Κι ενώ όλο και περισσότερες αντιδρούν, οι διαμαρτυρίες τους περιορίζονται σε κινήσεις όπως το «#KuToo», ενάντια στην υποχρέωση γυναικών να φορούν τακούνια στη δουλειά, ή σε οργανώσεις που διεκδικούν ίση αμοιβή και προστασία από παρενόχληση. Οι νέες γενιές αρνούνται να υποταχθούν στα παλιά σχήματα. Ομως όσο οι γέφυρες ανάμεσα στα δύο σύμπαντα δεν κλείνουν, η κοινωνία παραμένει μισή.
■Η κουλτούρα της υπερεργασίας
Η Ιαπωνία είναι διεθνώς γνωστή για το φαινόμενο karoshi, τον «θάνατο από υπερβολική εργασία». Υπάλληλοι σε εταιρείες τεχνολογίας, τραπεζικοί, εργάτες παραγωγής, συχνά δουλεύουν 12 και 14 ώρες τη μέρα, με ελάχιστες ημέρες άδειας. Το ποσοστό των εργαζομένων που απασχολούνται σε «μη κανονικές θέσεις» είναι 37%. Οι υπερωρίες είναι συχνά απλήρωτες, αλλά θεωρούνται «αυτονόητη απόδειξη αφοσίωσης».
1 στους 4 εργαζόμενους δηλώνει ότι δουλεύει πάνω από 60 ώρες την εβδομάδα. 1 στους 5 Ιάπωνες ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, ενώ τα μονογονεϊκά νοικοκυριά φτάνουν το 50%. Ο εργαζόμενος που φεύγει πρώτος από το γραφείο στιγματίζεται, αφού η παραμονή έως αργά ισοδυναμεί με «πίστη» στην εταιρεία.
■Η λεγόμενη «μεσαία τάξη» στα όρια της φθοράς και οι αόρατοι φτωχοί
Το «ιαπωνικό όνειρο» της σταθερής δουλειάς, της οικογένειας και του μικρού σπιτιού ξεθωριάζει. Η «μεσαία τάξη» ζει με το άγχος ότι μπορεί εύκολα να γλιστρήσει προς τη φτώχεια. Το κοινωνικό κράτος είναι ασθενικό, η Υγεία και η Πρόνοια βαραίνουν τον ίδιο τον πολίτη και την οικογένεια. Κι ενώ προβάλλεται διεθνώς σαν χώρα χωρίς μεγάλη φτώχεια, αυτό δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση. Εκατομμύρια άνθρωποι ζουν σε μικροσκοπικά διαμερίσματα (wan-room mansions) ή ακόμη και σε «internet cafe refuges», πληρώνοντας ανά ώρα για μια καρέκλα και ένα κουβερτάκι.
●Οι ηλικιωμένοι, που οι συντάξεις τους δεν επαρκούν, αναγκάζονται να δουλεύουν ως φύλακες ή καθαριστές. Πολλοί φτωχοί ηλικιωμένοι καταλήγουν να διαπράττουν μικροκλοπές, ώστε να φυλακιστούν και να έχουν στέγη και φαγητό. Οι ανισότητες μεγαλώνουν και η κοινωνία, πίσω από την εικόνα της «ομοιογένειας», κρύβει μια σιωπηλή περιθωριοποίηση.
●Ο ιαπωνικός καπιταλισμός είναι ταυτόχρονα παραγωγικός και ανελέητος. Από τη μία πλευρά, προσφέρει σταθερότητα στους ισχυρούς εταιρικούς ομίλους, που κινούν την οικονομία και εξάγουν τεχνολογία. Από την άλλη, για τον απλό εργαζόμενο και τους φτωχούς το μοντέλο αυτό είναι ένα καθεστώς πίεσης και υπερεργασίας, χωρίς ουσιαστικό κοινωνικό κράτος να στηρίξει όσους μένουν πίσω. Το ιαπωνικό κράτος, όπως σε όλο τον καπιταλιστικό κόσμο, δεν είναι «προνοιακό» κράτος. Δεν εγγυάται στέγη, ούτε αξιοπρεπές εισόδημα. Η «φροντίδα» είναι ατομική ευθύνη και της οικογένειας ή, αν δεν υπάρχει, του ίδιου του εργαζόμενου.
●Η χώρα δείχνει συχνά σαν ένα καλοκουρδισμένο ρολόι. Αλλά αν κοιτάξεις καλύτερα, θα δεις πως το ρολόι αυτό χτυπά με ταχύτητα που συνθλίβει ανθρώπους, από τα γραφεία των εταιρειών μέχρι τα φτωχικά καταλύματα των αόρατων.
Πριν από μερικά χρόνια, μάλιστα, η κυβέρνηση όρισε υπουργό «μοναξιάς» για να αντιμετωπίσει τα φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού και την κατακόρυφη αύξηση των αυτοκτονιών στη χώρα εν μέσω πανδημίας...
