Αντίσταση και διεθνιστική αλληλεγγύη – Το πολυεθνικό 30ο σύνταγμα του ΕΛΑΣ
Από ντόπιους Σλαβομακεδόνες και Τουρκόφωνους πρόσφυγες, μέχρι Αυστριακούς, Γεωργιανούς ακόμα και Μαροκινούς περιλάμβανε το πιο “πολύχρωμο” τάγμα του ΕΛΑΣ στην Κατοχή.
Στον ηρωικό αγώνα του ΕΛΑΣ κατά των κατακτητών και του φασισμού, εκτός από εθνοτικά Έλληνες, που αποτελούσαν την πλειονότητα, συμμετείχαν επίσης αντιφασίστες από άλλες χώρες, αλλά και μέλη μειονοτήτων της ελληνικής επικράτειας. Μάλιστα, στην περίπτωση του 30ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ μιλάμε για ένα πραγματικό μωσαϊκό εθνοτήτων, που πολέμησε με την ίδια αυταπάρνηση, χωρίς διακρίσεις μεταξύ τους για την αποτίναξη του ζυγού. Επιπλέον, είχε συνεργασία, τόσο με Βούλγαρους, όσο και με Γιουγκοσλάβους αντάρτες. Η δημιουργία του ανάγεται στην ενοποίηση των μαχητών του Αρχηγείου Κρούσας με αυτούς του Πάικο το φθινόπωρο του 1943,στους οποίος προστέθηκαν και άλλοι μαχητές, με αποτέλεσμα σε ένα ένα χρόνο οι δυνάμεις του να δεκαπλασιαστούν και να ανέλθουν σε 4000 άντρες. Το Σύνταγμα αποδείχτηκε ιδιαίτερα μάχιμο, προκαλώντας συνολικά 700 νεκρούς κι εκατοντάδες τραυματίες στου Γερμανοβούλγαρους κατακτητές, ενώ συνέλαβε και 300 αιχμαλώτους. Πήρε πλούσια λάφυρα στις δεκάδες μάχες που έδωσε, ενώ οργάνωσε και σειρά σαμποτάζ, τα οποία δυσχέραναν τη μεταφορά προσώπων και υλικού στο κρίσιμο Ανατολικό Μέτωπο του πολέμου.
Πολύτιμες πληροφορίες αντλούνται από τα απομνημονεύματα του πολιτικού επιτρόπου του συντάγματος Θανάση Μητσόπουλου: «Το 30ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Στα μακεδονικά βουνά». Ακολουθούν αποσπάσματα από το βιβλίο, όπως παρατίθενται στο our Balkans.
Από τα Κρούσσια στο Πάικο
Ήδη από τον Αύγουστο του ’43, λίγο πριν την αναχώρηση από τα Κρούσσια, εντάσσονται στον αντάρτικο σχηματισμό τρεις Σοβιετικοί πρώην αιχμάλωτοι των Γερμανών οι οποίοι κατάφεραν να δραπετεύσουν από το στρατόπεδο Παύλου Μελά της Θεσσαλονίκης και να συνδεθούν με τους ΕΛΑΣίτες αντάρτες του Κιλκίς.
Τον Αύγουστο του ‘43 φτάνουν στο τμήμα τρεις Ρώσοι παρτιζάνοι που δραπέτευσαν από στρατόπεδο αιχμαλώτων στη Θεσσαλονίκη την 1η Ιούλη. Μέσα σε καταιγίδα οι δύο απ’ τους τρεις φτάνουν έξω από τη Νέα Σάντα. Συναντούν έναν χωρικό που τους κάνει νεύμα να περιμένουν. Αυτοί το ρισκάρουν. Ο χωρικός γυρίζει με ένα 12χρονο παιδί και τους δίνουν τρόφιμα. Τους φέρνουν μέσα στη Νέα Σάντα, τους παραλαμβάνει η οργάνωση και τους προωθεί στο Περιστέρι.
Κατευθείαν ζητούν οπλισμό. Οι αντάρτες μέσω κάποιων Πόντιων που ήξεραν λίγα ρώσικα αρχίζουν να ρωτούν πληροφορίες για τη ζωή στην ΕΣΣΔ. Μπαίνει πρόγραμμα μαθημάτων για τη ζωή στην ΕΣΣΔ.
Μετά από πέντε ημέρες ασταμάτητου περπατήματος, οι 154 μαχητές του Αρχηγείου Κρουσών φτάνουν τελικά στο Πάικο. Εκεί ανάμεσα στους αντάρτες συναντούν και δύο Ιταλούς
Στο συγκρότημα του Πάικου, θυμάμαι, ήταν και δυο Ιταλοί, ο Ντομένικο και ο Ριγολέτο (ψευδώνυμο). Καταδικασμένοι, δεν έμαθα γιατί, σε πρόσκαιρα δεσμά από ιταλικό στρατοδικείο, πήδηξαν από το τραίνο, όταν μεταφέρονταν στην Ιταλία να εκτίσουν την ποινή τους και βγήκαν στο βουνό. Ο Ντομένικο τίμιο και σταθερό αγροτόπαιδο, ο Ριγολέτο τύπος κωμικός και λίγο μπερμπάντης. Γι’ αυτό τον έλεγαν και Ριγολέτο
Ακολουθεί πέρασμα στους ορεινούς σχηματισμούς της Πέλλας όπου οι αντάρτες έρχονται σε επαφή με γιουγκοσλάβικα παρτιζάνικα τμήματα που έχουν στρατοπεδεύσει σε ελληνικό έδαφος (βλ. εδώ). Ανάμεσά τους και αρκετοί Βούλγαροι αντάρτες, πρώην στρατιώτες που αυτομόλησαν και τάχθηκαν με την Αντίσταση.
Στα γιουγκοσλαβικά παρτιζάνικα τμήματα υπηρετούσαν και πολλοί Βούλγαροι αγωνιστές, που κάτω από διαφορετικές ο καθένας συνθήκες, είχαν προσχωρήσει και καταταχτεί στα τμήματα αυτά. Άλλοι είχαν λιποταχτήσει από το βουλγαρικό φασιστικό στρατό, άλλοι καταδιωγμένοι από την αστυνομία του Βόρι και του Φίλοφ. Αδερφωμένοι οι Γιουγκοσλάβοι και Βούλγαροι συμπολεμιστές, χτυπούσαν τον καταχτητή και τους ντόπιους συνεργάτες του για να ελευθερώσουν τις πατρίδες τους, τους λαούς τους, τα σπίτια τους. Ο διοικητής των Βουλγάρων στρατιωτών, Ντίτσο Πετρόφ και ο Βούλγαργος παρτιζάνος Τρύφων Μπαλκάνσκι λίγο πριν την είσοδό τους στα ελληνικά εδάφη εξηγούν την απόφαση προσχώρησής τους στο στρατόπεδο της Αντίστασης:
– Γι’ αυτό λοιπόν και για να μην είμαστε χωροφύλακες στη Βαλκανική Χερσόνησο απόψε θα περάσουμε με το μέρος των παρτιζάνων, των λαϊκών αυτών εκδικητών και των αγωνιστών της λευτεριάς, με το μέρος του Κόκκινου Στρατού.
– Ζήτω ο ακατανίκητος Κόκκινος Στρατός.
– Ζήτω οι παρτιζάνοι των Βαλκανίων.
– Θάνατος στο φασισμό, απάντησαν οι στρατιώτες ενθουσιασμένοι.
Μέσα σ’ εκείνη τη συγκίνηση και τη χαρά παίρνει το λόγο ο Μπαλκάνσκι.
– Σύντροφοι! Από τούτη τη στιγμή είστε λαϊκοί αγωνιστές. Μαζί μας είναι ολόκληρος ο βουλγαρικός λαός, οι λαοί της Σοβιετικής Ένωσης, της Γιουγκοσλαβίας, της Ελλάδας, της Αλβανίας. Μαζί με τους Γιουγκσλάβους, τους Έλληνες και τους Αλβανούς παρτιζάνους, μαζί με τον Κόκκινο Στρατό θα χτυπήσουμε τον κοινό εχθρό. Το παράδειγμά σας θα το ακολουθήσουν εκατοντάδες και χιλιάδες πατριώτες. Πάνω από τη χώρα μας, τα Βαλκάνια και όλη την Ευρώπη θα ανατείλλει ο ήλιος της λευτεριάς.
– Ζήτω η μαχητική φιλία των Βουλγάρων, Γιουγκοσλάβων και Ελλήνων παρτιζάνων.- Θάνατος στο φασισμό.
– Λευτεριά στο λαό! Ακούστηκαν στεντόριες οι φωνές των νέων λαϊκών εκδικητών.
Η φάλαγγα ξεκίνησε και σε λίγο την κατάπιε το σκοτάδι. Τραβούσε στο δρόμο της τιμής. Με το ξημέρωμα έφθασε στο ελληνικό χωριό Λαγκαδιά. Η υποδοχή τους έγινε θερμή.
– Ζήτω οι Βούλγαροι αντάρτες, ακούονταν στα ελληνικά….
Έτσι στα μακεδονικά βουνά πολεμούσαμε αδερφωμένοι Έλληνες, Γιουγκοσλάβοι και Βούλγαροι. Όχι μόνο παραμερίσαμε τα παλιά μίση που η πολιτική των ιμπεριαλιστικών και αντιδραστικών κύκλων της κάθε χώρας μας καλλιεργούσαν με επιμονή για να κρατούνε τους λαούς μας διαιρεμένους και να τους τιθασσεύουν ευκολότερα αλλά και νοιώθαμε μεγαλύτερη δύναμη έτσι ενωμένοι και μας δημιουργούνταν αυθόρμητα και πηγαία το αίσθημα της σιγουριάς και της αισιοδοξίας για το μέλλον. Αναθυμούμασταν και παλιούς αγώνες των λαών μας κατά του τουρκικού ζυγού, αναπολούσαμε τις λαμπρές κοινές αγωνιστικές μας παραδόσεις. Σφυρηλατούσαμε και αφομοιώναμε τη φιλία και τη μελλοντική συνεργασία των λαών μας για την ολόπλευρη ανάπτυξή τους. Χαιρόμασταν και αισθανόμασταν περήφανοι που πάνω κει στα αντάρτικα λημέρια θεμελιώναμε την αδερφωσύνη στα Βαλκάνια. Είναι πολύ όμορφο να πολεμάει κανείς για τέτοια ευγενικά ιδανικά.
Έλληνες, Σλαβομακεδόνες, Βλάχοι, Βούλγαροι, Σέρβοι, Μακεδόνες, Αλβανοί, Μαυροβούνιοι και μαζί τους Ιταλοί, Σοβιετικοί, Αυστριακοί, Πολωνοί και Μαροκινοί δίνουν από κοινού μάχες εναντίον των Γερμανών και Βουλγάρων κατακτητών στην ορεινή Πέλλα τον χειμώνα του ’43. Ας δούμε πως περιγράφεται αυτή η εμπειρία:
Την περίοδο εκείνη πέρασαν στο χώρο του συντάγματός μας μεγαλύτερα τμήματα Γιουγκοσλάβων παρτιζάνων. Δυο ταξιαρχίες και μία ομάδα ταγμάτων του Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού της Γιουγκοσλαβίας. Κλιμακώθηκαν στις νότιες υπώρειες του βουνού Τζένα. Είχαν εγκατασταθεί σε ελληνικά χωριά. Η πρώτη ταξιαρχία με διοικητή τον Πέταρ Μπράγιοβιτς-Γκιούρο και πολιτικό επίτροπο τον Μίτα Μίλκοβιτς στο χωριό Πρόμαχοι (Μπάχοβο). Η δεύτερη με διοικητή τον Ντίμτσε Τουριμάντζα-Γκόρκι και πολιτικό επίτροπο τον Ναούμ Ναούμοσκι-Μπόρτσε στο χωριό Νότια. Η τρίτη ομάδα ταγμάτων που αποτελούνταν από ένα μακεδονικό και ένα βουλγαρικό τάγμα με διοικητή τον Τιχομίρ Μιλοσέφσκι, πολιτικό επίτροπο τον Τρύφωνα Μπαλκάνσκι και τον Μίτο Μιτσάικοφ-Σλόμπονταν, μέλος της διοίκησης είχε εγκατασταθεί επίσης στη Νότια. Επικεφαλής όλης αυτής της δύναμης ήταν η ίδια η διοίκηση του Γενικού Αρχηγείου Μακεδονίας με διοικητή τον Μιχαήλο Αποστόλσκι – Ντόντσιο και πολιτικό επίτροπο, τον Τσβένκο Ουζούνοφσκι – Αμπάς. Το Γενικό Αρχηγείο είχε εγκατασταθεί στο χωριό Φούστανη. Μαζί του ήταν και ο αντιπρόσωπος του Ανώτατου Αρχηγείου του Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού και των παρτιζάνικων τμημάτων της Γιουγκοσλαβίας και μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Γιουγκοσλαβίας, Σβέτοζαρ Βουκμάνοβιτς – Τέμπο.
Τα τμήματα αυτά έδωσαν σκληρές μάχες στη Γιουγκοσλαβία με το γερμανικό και βουλγαρικό φασιστικό στρατό. Και πέρασαν στη δική μας περιοχή για να ξεκουραστούν, να ανασυγκροτηθούν και ετοιμασθούν για νέες μάχες. Ήταν οι μαχητές τους γυμνοί, ξυπόλητοι, πεινασμένοι. Έφεραν μαζί τους και πολλούς τραυματίες και αρρώστους. Οι οργανώσεις του κόμματος και του ΕΑΜ, τόσο της επαρχίας Καρατζόβας, όσο και των χωριών υποδέχθηκαν τα γιουγκοσλάβικα αυτά τμήματα με μεγάλη εγκαρδιότητα, αδελφικά. Άλλωστε πάντα εγκάρδια και θερμά υποδέχονταν τους Γιουγκοσλάβους συμπολεμιστές μας κατά του φασισμού. Ζεστά καταλύμματα, άφθονη τροφή, ιματισμό και δέρματα για τσαρούχια, όλα τα βρήκαν. Υποδοχή και περιποίηση άριστη. Οι κάτοικοι των χωριών τους δέχονταν στα σπίτια τους και τους πρόσφεραν κάθε βοήθεια με τη μεγαλύτερη προθυμία. Ο διοικητής του Γενικού Μακεδονικού Αρχηγείου Μιχαήλο Αποστόλσκι – Ντόντσιο, στο βιβλίο του “Απ’ τη Τζένα στη Μπογομίλα και το Κόζιακ” γράφει ότι: “Ο λαός της ελληνικής αυτής επαρχίας, οι εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις του και τα στελέχη τους μας δέχτηκαν εμάς και τα τμήματά μας πολύ εγκάρδια. Την ίδια θερμή αδελφική υποδοχή επεφύλαξαν σ’ όλα τα τμήματά μας που στη διάρκεια του κοινού αντιφασιστικού αγώνα αναγκάστηκαν να περάσουν στον ελληνικό αυτό χώρο. Μα και τα τμήματα του ΕΛΑΣ υποδέχονταν πάντα σαν αδελφούς τους Γιουγκοσλάβους συμπολεμιστές. Το Σύνταγμά μας με τα τμήματα (σελ. 135) αυτά είχε πολλούς δεσμούς και μάλιστα και κοινούς αγώνες από την αρχή μέχρι το τέλος του αντιφασιστικού αγώνα (σελ. 136) Μόλις έμπαιναν στην περιοχή μας ήξεραν πώς να ενεργήσουν. Έπαιρναν αμέσως επαφή με τις πολιτικές οργανώσεις και έστελναν συνδέσμους στο κοντινότερο τμήμα του ΕΛΑΣ.
Κι αυτή τη φορά έστειλαν αμέσως συνδέσμους αξιωματικούς στην έδρα της διοίκησης του συντάγματός μας, τον Αρχάγγελο, να μας γνωρίσουν την άφιξή τους και να μας ζητήσουν πληροφορίες για την διάταξη και τις κινήσεις του εχθρού. Μας έφεραν και χαιρετισμούς από παλιούς γνωστούς μας Γιουγκοσλάβους παρτιζάνους. Χαρήκαμε, τους εξυπηρετήσαμε και τους στείλαμε πίσω φορτωμένους δώρα και χαιρετίσματα.
Στο διάστημα που έμειναν στην περιοχή μας συναντιούνταν, γνωρίζονταν και δημιουργούσαν φιλικούς δεσμούς Έλληνες και Γιουγκοσλάβοι παρτιζάνοι. Πολλές φορές γιουγκοσλάβικα και δικά μας τμήματα έμεναν στα ίδια χωριά.
Στους δρόμους και στα μονοπάτια συχνά συναντιούνταν εκείνοι με τους δικούς μας:
– Σμέρτ να φασίσμα (Θάνατος στο φασισμό), χαιρετούσαν εκείνοι.
– Λευτεριά στο λαό, απαντούσαν οι δικοί μας αντάρτες.
– Θάνατος στο φασισμό, χαιρετούσαν οι δικοί μας.
– Σλόμποντα ζα νάροντε (Λευτεριά στο λαό) απαντούσαν εκείνοι.
“Προσοχή” απ’ εδώ οι Έλληνες, “Μύρνο” απ’ εκεί οι Γιουγκοσλάβοι.
Ήταν Μακεδόνες στη μεγάλη τους πλειοψηφία και λίγοι Σέρβοι και Μαυροβούνιοι. Είχανε και πολλές παρτιζάνες. Σε αντίθεση με μας, που ακόμα δεν είχαμε, δε δεχόμασταν γυναίκες στον ΕΛΑΣ. Ανάμεσα σ’ αυτές ήταν και κάτι παρτιζάνες λυγερές και λεβεντοκαμωμένες. Γεμάτες θηλυκότητα ανακατεμένη με παληκαριά κι έναν λεβέντικο ατίθασο αέρα.
Γερμανοί και Εβραίοι μαζί στην Αντίσταση
Στο 30ο Σύνταγμα ενσωματώνεται κι ο πρώτος Εβραίος:
Τότε είχαν έρθει σε μας δυο αντάρτες παλιοί, που είχαν φθάσει από την “Ελεύθερη Ελλάδα”, που ακούγαμε πως άρχισε να δημιουργείται δυτικότερα, στο Βίτσι και στο Γράμμο. Ο ένας ήταν Εβραίος. Από τους λίγους Εβραίους που βγήκαν στο βουνό. Μάρκο τον έλεγαν. Τον άλλο δε θυμάμαι πως τον έλεγαν. Αυτοί μας έμαθαν και το πρώτο νέο αντάρτικο τραγούδι. Και πόσο χαιρόμασταν και εντυπωσιαζόμασταν όταν τραγουδούσαμε!
“Απ’ τα Βαλκάνια ως την Ευρώπη // ξεσηκώνετ’ ο λαός //
και αρπάζει τα ντουφέκια // ζήτω ο λεύτερος στρατός”
Ήταν το μαρς των παρτιζάνων του Αμούρ διασκευασμένο για τη δική μας κατάσταση.
Αλλά κι οι πρώτοι Γερμανοί αντιφασίστες που όταν συλλαμβάνονται από τους αντάρτες εκδηλώνουν την πραγματική τους ταυτότητα, όπως ο σοσιαλδημοκράτης Άλφρεντ που αμέσως παίρνει μέρος στις επιχειρήσεις εναντίον των Γερμανών.
Με το νύχτωμα τράβηξαν για την επιχείρηση. Ο Άλφρεντ μπροστά, κεφάτος, χαρούμενος. Και καθώς ο Γιάννης ήξερε τα γερμανικά και συνεννοούνταν, διηγιόταν για τη ζωή του, για τους αγώνες των Γερμανών αντιφασιστών. Και όπως ήταν καλοκάγαθος άνθρωπος ήρθε γρήγορα σε ψυχική επαφή με τους αντάρτες, γνωρίστηκαν και άρχισε να αισθάνεται καλά μαζί τους.
Οι ξένοι αντιφασίστες βοηθούν τους Έλληνες εντός ελληνικού εδάφους
Η βοήθεια που έχουν δώσει οι ΕΛΑΣίτες στους ταλαιπωρημένους Γιουγκοσλάβους αντάρτες κατά την άφιξή τους, τον Δεκέμβρη του ’43 θα τους επιστραφεί όταν κατά τις γερμανικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις τον Γενάρη του ’44, οι ΕΛΑΣίτες θα αποφασίσουν να ανέβουν στο όρος Τζένα. Οι Γιουγκοσλάβοι που βρίσκονται στην ίδια περιοχή θα αρνηθούν να τους ακολουθήσουν χαρακτηρίζοντας το γεγονός σκέτη τρέλα. Όταν τα τμήματα του ΕΛΑΣ θα επιστρέψουν παγωμένα και διαλυμένα από τη χιονοθύελλα θα είναι η σειρά των Γιουγκοσλάβων παρτιζάνων να περιποιηθούν τους ταλαιπωρημένους ΕΛΑΣίτες.
Ήμασταν και νηστικοί. Οι Γιουγκοσλάβοι βράζανε όλοι τους στις καραβάνες κρέας, κάνοντας νερό από χιόνι. Μόλις φύγαμε εμείς το πρωί για τη Τζένα αυτοί έστειλαν χαμηλά, κοντά στο χωριό, μια διμοιρία και κόβει κάμποσα γίδια από ένα κοπάδι. Στον ιδιοχτήτη εξήγησαν ότι βρίσκονται σε μεγάλη ανάγκη, οι Γερμανοί είναι απέναντι, δεν έχουν τροφή. Και ότι πρέπει να τους δώσει τριάντα γίδια. Ο τσομπάνης, δικός μας άνθρωπος, ήταν οργανωμένος. Μα τριάντα γίδια ήταν η μισή στάνη του, η μισή περιουσία του. Αλλά τι να ‘κανε τα ‘δωσε. Μα κι αν δεν τα ‘δινε θα τα ‘παιρναν γιατί πραγματικά βρίσκονταν σε μεγάλη ανάγκη. Έπρεπε να ‘χουν τουλάχιστο ένα κομμάτι κρέας, ώσπου να βλέπανε πως θα ξέμπλεγαν με τους Γερμανούς. Στον τσομπάνη δώσανε μια απόδειξη με δικαίωμα αποζημίωσης από το μελλοντικό κράτος της Γιουγκοσλαβίας. Τί έκανε ύστερα με την απόδειξη αυτή δε ξέρω. Ζητήσαμε από τη διοίκηση των Γιουγκοσλάβων μήπως είχαν κάτι να δίναμε στους δικούς μας. Δεν είχαν. Έτσι βολευτήκαμε με ότι έδωσαν οι παρτιζάνοι ο καθένας από το μερτικό του, έτσι όπως ήταν μαζεμένοι στις φωτιές.
Το επόμενο πρωί η διοίκηση του ΕΛΑΣ θα αντιληφθεί ότι λείπουν πάνω από 80 αντάρτες, οι οποίοι είχαν αποκοπεί στην πορεία στη χιονοθύελλα. Τότε, συγκροτείται ένα μικτό τμήμα 30 Ελλήνων και 30 Γιουγκοσλάβων ανταρτών με σκοπό να τους εντοπίσει. Οι περισσότεροι τελικά εντοπίζονται κι επιστρέφουν σοβαρά κρυοπαγημένοι. Τοποθετούνται δίπλα στις φωτιές. Τότε όμως είναι η σειρά του Γερμανού Άλφρεντ να προσφέρει τις γνώσεις και τη βοήθειά του:
Και τότε συνέβη ένα περιστατικό που μένει ακόμα ζωντανό στη μνήμη μου. Ο Γερμανός Άλφρεντ σαν αντελήφθηκε πως μαζέψαμε τους κρυοπαγημένους γύρω από τη φωτιά, πετιέται από τη θέση του, τρέχει εκεί και αρχίζει με μανία να πατάει με τις μπότες του τις φωτιές να τις σκορπάει και να τις σβήνει, ενώ βλαστημάει γερμανικά. Όσοι αντάρτες ήταν γεροί σηκώθηκαν αγριεμένοι έτοιμοι να του επιτεθούν. Ο Άλφρεντ φωνάζει το διερμηνέα και μας εξηγεί τί σήμαινε για τους κρυοπαγημένους η φωτιά.
΄- Νιχτ γκουτ! Νίχτ γκούτ! Θα τους πεθάνετε, φώναζε.
Ζήτησε τέλος να του εμπιστευθούμε τους κρυοπαγημένους. Πήρε πέντε-έξι γερούς αντάρτες και αφού τους έδειξε πως να τρίβουν με το χιόνι άρχισε τη μάχη για τη σωτηρία των αγωνιστών μας. Τον έναν άφηνε, τον άλλον άρπαζε. Είχε πλημμυρίσει στον ιδρώτα από την τρομερή προσπάθεια που συνεχίστηκε μέχρι το βράδυ. Οι κρυοπαγημένοι άρχισαν να συνέρχονται. Τον Άλφρεντ τον τοποθετήσαμε αρχινοσοκόμο του κινητού νοσοκομείου μας. Ήταν ο καταλληλότερος.
Πάντα γελαστός και ενθουσιώδης. Οι άρρωστοι κατευχαριστημένοι μαζί του. Κι αυτός τους πρόσεχε έναν-έναν και τους φέρονταν με πολλή στοργή
Στις 13 Γενάρη δυνάμεις του 30ου Συντάγματος (60 άνδρες) μαζί με Γιουγκοσλάβους και Βούλγαρους χτυπούν τους Γερμανούς στο οροπέδιο Μεγάλα Λιβάδια.
Στην επιχείρηση αυτή πήραν μέρος και δυο τάγματα του γιουγκοσλαβικού απελευθερωτικού στρατού. Το τάγμα “Στ. Ναούμοφ” και το βουλγαρικό τάγμα “Χρίστο Μπότεφ”. Η συνολική δύναμη και των δύο αυτών συγκροτημάτων ανέρχονταν στους 150 περίπου μαχητές, 70-80 άνδρες το καθένα. Ονομάζονταν τάγματα παρά τη μικρή τους δύναμη γιατί ήταν οργανωμένα με την προοπτική ανάπτυξής τους.
…πριν προλάβουμε να δώσουμε με φωτοβολίδα το σύνθημα της επίθεσης οι Γιουγκοσλάβοι άρχισαν κιόλας να βάζουν. Ακούμε αμέσως και το οπλοπολυβόλο Λούις του λόχου μηχανημάτων να κελαηδάει σα βραχνιασμένος βάτραχος μέσα στη χιονισμένη σιγαλιά. Η γερμανική εμπροσθοφυλακή ούτε καν πρόλαβε να ετοιμαστεί για μάχη. Παραδόθηκε.
Στο μεταξύ οι βραχίονες της ενέδρας χτυπούν την κύρια φάλαγγα […] Προσπαθούν να βολευτούν, να αμυνθούν μα δεν τα καταφέρνουν … Και κάνουν κείνο που ήταν το πιο “φρόνιμο” κείνη τη στιγμή. Να το βάλουν στα πόδια προς τα πίσω. Άσχημο και κακό. Μα δεν είχαν και καλύτερη λύση. Κι όλα αυτά έγιναν μέσα σε πολύ λίγα λεπτά. Σαν τους είδαμε να διπλώνουν προς τα πίσω τους παίρνουμε στο κατόπι. Τους κυνηγάμε. Από γύρω ξεχύνονται οι δικοί μας φωνάζοντας αέρα. Ακούγεται και η φωνή του Μάριο, που γεμάτος χαρά έτρεχε πίσω από τον καπετάν Κατσώνη φωνάζοντας μ’ όλη του τη δύναμη “Αέροοοο! Αέροοο!” … Ο Ιορδάνης, ένας τουρκόφωνος αντάρτης από τη Θηριόπετρα Καρατζόβας, έπιασε μόνος του δυο αιχμαλώτους. Ήταν Τάταροι από τα μέρη του Καυκάσου. Όλο το τμήμα σχεδόν από δαύτους αποτελούνταν. Μόνο οι βαθμοφόροι ήταν Γερμανοί.
– Πάνω χέρια! Κάτω όπλο! Φώναζε με τα σπασμένα ελληνικά του ο Ιορδάνης
– Καρντάς, Καρντάς, γιά κομμουνίστ, φώναζαν εκείνοι έντρομοι.
– Να σου γ… το καρντάς. Πάνω χέρια, κάτω όπλο! Προχώρα, ντρόμο. Τώρα κομμουνίστ φωνάζεις!
Και τους έφερε και αυτούς και τα όπλα τους. Αποτέλεσμα: 54 αιχμάλωτοι, ανάμεσά τους και ο Γερμανός διοικητής του αποσπάσματος, 20 εξακριβωμένοι νεκροί … Τα λάφυρα τα μοιράσαμε με τους Γιουγκοσλάβους παρτιζάνους. Είχαμε μια καλή επιτυχία. Ευχαριστημένοι, Γιουγκοσλάβοι και Έλληνες παίρνουμε το δρόμο για το λημέρι μας, τον Αρχάγγελο, χωρίς καμιά απώλεια. Όταν μπήκαμε στο χωριό με τους αιχμαλώτους και τα λάφυρα και τα τραγούδια, χάρηκαν οι χωρικοί και ξεθάρεψαν από το μούδιασμα που είχαν τελευταία
Η αποτελεσματική κοινή δράση ΕΛΑΣιτών και Γιουγκοσλάβων έχει άμεσα αποτελέσματα στην ανόρθωση του ηθικού των πρώτων.
Άρχισαν να ενδιαφέρονται και να ζητούν περισσότερα στρατιωτικά μαθήματα και στρατιωτικές ασκήσεις για να μάθουν να πολεμούν τους “γερμαναράδες”. Γίνονται πιο ζωηροί, το τραγούδι τους πιο βροντερό, το περπάτημά τους πιο λεβέντικο… Από μόνοι τους καθιερώνουν μεταξύ τους για χαιρετισμό: “Θάνατος στο φασισμό – Λευτεριά στο λαό”. Οι Γιουγκοσλάβοι παρτιζάνοι, αντιμετωπίζοντας πιο σκληρές συνθήκες, ήταν πιο ψημένοι και πιο μαχητικοί. Αυτό επέδρασε ευνοϊκά και στους δικούς μας
Οι “γιουγκοσλάβικες” συνήθειες θα κοπούν μόνο μετά την ίδρυση της κυβέρνησης της ΠΕΕΑ, τον Μάρτιο του ’44:
Οι αντάρτες κοιτάζουν τώρα να ντύνονται πιο περιποιημένα. Να έχουν καλή στρατιωτική εμφάνιση. Γιατί βλέπουν τον εαυτό τους στρατιώτη κανονικού πια στρατού. Έχουμε κυβέρνηση, πρέπει και μεις να είμαστε ταχτικός στρατός. Στρατός με την πειθαρχία και με τα όλα του. Καταργούμε τον χαιρετισμό με την γροθιά, που σιωπηρά είχε επικρατήσει, το ‘χαμε πάρει από τους Γιουγκοσλάβους, και καθιερώνεται ο κανονικός στρατιωτικός χαιρετισμός του Ελληνικού Στρατού
Η πολυεθνική σύσταση των ελληνικών και γιουγκοσλαβικών ανταρτικών τμημάτων που δρούσαν στην περιοχή αντανακλάται και στην κυρίαρχη “μόδα” των τραγουδιών που τραγουδούν οι μαχητές.
Μαθαίναμε όλο και νέα τραγούδια. Κείνο τον καιρό ήταν της μόδας το τραγούδι.
“Αυτό που έγραψε ο Ρήγας
ένα καιρό, παλιό καιρό
οι παρτιζάνοι απ’ τα Βαλκάνια
το κάνουν έργο ζωντανό”
Επιπλέον, τα χωριατόπαιδα που κατά πλειοψηφία απαρτίζουν τα ΕΛΑΣίτικα τμήματα ανοίγουν τους ορίζοντές τους και βρίσκουν ευκαιρία να πάρουν πληροφορίες για τον υπόλοιπο κόσμο.
Ο Ιβάν και ο Σάσα, που βρίσκονταν μαζί μας, μας μάθαιναν ρούσικα επαναστατικά τραγούδια. Και πρώτα πρώτα το εμβατήριο (μαρς) των Παρτιζάνων, που οι αντάρτες ήδη το είχαν προσαρμόσει στη δική μας κατάσταση. Ο Ιβάν ήταν ακόμα από τους κεντρικότερους προπαγανδιστές μας. Ακούραστος πάντα να δίνει πληροφορίες για τη ζωή στη Σοβιετική Ένωση. Για τον έρωτα, για το γάμο, για τα κοινόβια, που ακούγαμε ότι υπάρχουν. Άλλοι ρώταγαν αν ήταν αλήθεια ότι τους παπάδες τους ψήνουν στο φούρνο οι κομμουνιστές. Ο καθένας τέλος ρωτούσε ότι του ‘ρχοταν στο μυαλό. Και ο Ιβάν επιστράτευε τις γνώσεις του να μας απαντήσει. Λίγο στενοχωριόταν όταν τον ρωτούσαν να απαντήσει στις συκοφαντίες που διέδιναν οι φασίστες και όλοι οι αντικομμουνιστές για τη Σοβιετική Ένωση. Μα όμως, σα λογικό άνθρωπος που ήταν, καταλάβαινε ότι είχε χρέος να απαντήσει ακριβώς για να διαφωτίσει τους καθόλα καλοπροαίρετους αυτούς αγωνιστές.
Οι ορίζοντες των ανταρτών ανοίγουν τόσο που ξεπερνούν μάλιστα τα όρια του πλανήτη καθώς στο λημέρι τους στο Πάικο γίνονται μαθήματα για την ιστορία της Γης και του Σύμπαντος από τον Θεσσαλονικιό αντάρτη-φοιτητή, Γιάννη Παντελίδη, ο οποίος εξηγεί τα στάδια σχηματισμού του φλοιού της Γης και εξέλιξης του πλανήτη. Για ψυχαγωγία ακολουθούν παραστάσεις Καραγκιόζη.
Οι γνωριμίες των Ελλήνων ανταρτών του 30ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ με ξένους αγωνιστές που καταφτάνουν στα τμήματά τους με διάφορους τρόπους συνεχίζεται.
Από τους πρώτους στρατιώτες που γνώρισα εδώ στο λημέρι ήταν και ο Ιταλός Μάριος. Στρατιώτης που το ‘χε σκάσει απ’ τη Θεσσαλονίκη και είχε βγει στο βουνό. Ο πατέρας του παλιός σοσιαλιστής είχε διωχθεί από το καθεστώς του Μουσολίνι. Ο Μάριος ήταν φλογερός επαναστάτης. Είχε όλα τα χαρακτηριστικά της φυλής του. Πληθωρικός στις εκδηλώσεις του. Εύθυμος και γλεντζές. Ήταν καπετάν φασαρίας. Είχε μάθει και κάμποσα ελληνικά από μια φλενάδα του στη Θεσσαλονίκη. Συχνά μας μιλούσε με πόνο για την Άννα του που καθόταν στην οδό “Αγρίας Σοφίας”, όπως έλεγε την οδό “Αγίας Σοφίας”. Μας είχε φάει τ’ αυτιά να τη φέρουμε στο βουνό, να την κάνουμε αντάρτισσα:
– Άννα καλό κορίτσι. Έμαθε εμένα ελληνικά.
– Μονάχα ελληνικά; του ‘λεγαν οι άλλοι και έκλειναν το μάτι.
– Μη κοροϊδεύει εμένα, διαμαρτυρόταν στα πειράγματα των άλλων. Άννα γίνει καλό αντάρτη. Πρέπει φέρει εντώ.
Το ‘χε καημό ο καημένος που δεν είχε την Άννα του κοντά. Δυστυχώς δεν μπορέσαμε να ικανοποιήσουμε την επιθυμία του φίλου μας του Μάριου. Έτσι απόμεινε με την ανάμνησή της και πολύ υπόφερε από το χωρισμό. Τί μπορούσαμε να του κάνουμε όμως;
Ο “Διεθνής Λόχος”
Το 30ο Σύνταγμα συγκροτείται οργανωτικά το φθινόπωρο του ’43. Έδρα του είναι το όρος Πάικο και τομέας δράσης του η περιοχή Πάικο-Καϊμάκτσαλάν. Τότε αριθμεί περίπου 400 αντάρτες. Χωρίζεται σε δύο τάγματα και επτά λόχους. Ένας εξ αυτών είναι και ο “Διεθνής Λόχος”.
Ένας από τους λόχους του αποτελούνταν από ξένους: Ρώσους, Πολωνούς, Ιταλούς, Αυστριακούς, Μαροκινούς που κατά διαστήματα είχαν προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ. Άλλοι δραπέτευσαν από την αιχμαλωσία, άλλοι λιποτάχτησαν από τα γερμανικά τμήματα που υπηρετούσαν. Το λόχο αυτό οι αντάρτες τον έλεγαν “Διεθνή λόχο”. Καπετάνιο από το Σεπτέμβριο ακόμα είχαν τον Χατζησίρο Σπύρο. Ο καπετάν Σπύρος ήταν πολύ αγαπητός σ’ αυτούς. Για να ικανοποιήσει την εθνική περηφάνεια και το φιλότιμο όλων αυτών των ξένων παρτιζάνων είχε στο δίκωχό του, δίπλα στο σήμα του ΕΛΑΣ, τα εθνόσημα των χωρών τους. Το τμήμα αυτό ήταν πολυεθνικό αλλά το ένωνε ο κοινός αντιφασιστικός αγώνας. Ήταν ένα πολύ καλό και πειθαρχημένο τμήμα. Είχε πολλά μορφωμένα και καλά παιδιά. Και πάνω κει στο λημέρι του Καϊμάκτσαλάν άκουγε κανείς σχεδόν όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες και τα αράπικα ακόμα των Μαροκινών. Οι Μαροκινοί ήξερα όλοι τους και γαλλικά. Ο λόχος αυτός αργότερα πήρε μέρος σε πολλές μάχες και σημείωσε ηρωική δράση.
Στις αρχές Γενάρη 1944, το 2ο Τάγμα του 30ου Συντάγματος χτυπάει την γερμανοκρατούμενη Αριδαία προκαλώντας στους Γερμανούς 21 νεκρούς και δεκάδες τραυματίες. Στην επιχείρηση παίρνει μέρος και ο Διεθνής Λόχος.
Την αποθήκη όπου ήταν εγκατεστημένα τα πολυβόλα και οι όλμοι των Γερμανών χτυπάει ο “Διεθνής Λόχος” που αποτελούνταν από Ρώσους, Ιταλούς, Πολωνούς, Αυστριακούς, Μαροκινούς κλπ με επικεφαλής τον καπετάν-Σπύρο
Ο “Διεθνής Λόχος” θα δώσει και άλλες σημαντικές μάχες εναντίον των κατακτητών. Σε μία απ’ αυτές θα χαθεί και ο διοικητής του, καπετάν-Σπύρος.
Μάθαμε ακόμα ότι πάνω προς το Πευκωτό έδωσε μάχη με τους Γερμανούς ο Καπετάν Σπύρος, ο διοικητής του “Διεθνούς Λόχου” του Καϊμάκτσαλάν, με αποτέλεσμα οι Γερμανοί να γυρίσουν πίσω. Ο καπετάν Σπύρος σκοτώθηκε αργότερα σε συμπλοκή με τους Γερμανούς στο χωριό Κάτω Κορυφή του Καϊμάκτσαλάν
Δράση σε μια πολυεθνική περιοχή
Το 30ο Σύνταγμα όμως δρα και σε μία πολυεθνική περιοχή της Ελλάδας όπου κατοικούν διάφορες εθνικές και γλωσσικές μειονότητες. Μία από τις σημαντικές κωμοπόλεις στην ακτίνα δράσης του Συντάγματος είναι η Γουμένισσα.
Η Γουμένιτσα είναι χτισμένη ακριβώς στους πρόποδες του Πάικου, κατά την Ανατολή … Οι κάτοικοί της, Σλαβομακεδόνες και Έλληνες, ζούσαν ειρηνικά μεταξύ τους προπολεμικά. Τις καλές τους σχέσεις ήρθε να τις ανακατέψει η μεταξική διχτατορία με καταπιεστικά μέτρα κατά των Σλαβομακεδόνων. Δεν τους επέτρεπε να μιλούν τη μητρική τους γλώσσα. Ούτε να λένε ότι είναι “Μακεδόνες” είχαν το δικαίωμα. Με εξορίες, φυλακίσεις, ξυλοδαρμούς και κάθε είδους πιεστικά μέτρα προσπαθούσαν να τους εξελληνίσουν με τη βία
Στην περιοχή της Γουμένισσας βρίσκεται το χωριό Καστανερή. Εκεί θα διεξαχθεί κομματική συνδιάσκεψη του ΚΚΕ. Μετά το πέρας της τοπικής Κομματικής Συνδιάσκεψης στο χωριό Καστανερή του Κιλκίς, οι κάτοικοι:
…χαιρετούσαν τους αντάρτες άλλοι μιλώντας ελληνικά, άλλοι σλαβομακεδόνικα και άλλοι βλάχικα. Όλοι όμως αδελφωμένοι για ένα σκοπό: την απελευθέρωση της κοινής πατρίδας, της Ελλάδας. Πολύ όμορφη εικόνα αδελφότητας κι αγωνιστικότητας
Η Καστανερή ήταν ένα από τα πιο καλά οργανωμένα χωριά της περιοχής μας. Όλοι οι κάτοικοι Σλαβομακεδόνες δοσμένοι οι περισσότεροι στον αγώνα. Είχαμε ήδη και αρκετούς αντάρτες απ’ αυτό το χωριό
Ενώ κατά τον ανεφοδιασμό των τμημάτων του 30ου Συντάγματος στο χωριό Μαντάλοβο όπου κατοικούσαν Τουρκόφωνοι Πόντιοι πληροφορούνται για τη διαφωτιστική δράση των Τουρκόφωνων υποστηρικτών του ΕΑΜ.
Μαζί με την εφοδιοπομπή ήρθε και ο υπεύθυνος του χωριού, ο ακούραστος αγωνιστής μπάρμπα-Σταύρος. Ήταν τουρκόφωνος και είχε μεγάλη επιρροή στους τουρκόφωνους κατοίκους του χωριού. Με τους θερμούς πατριωτικούς λόγους του και με χειρόγραφες προκηρύξεις στα τουρκικά διαφώτιζε για τους σκοπούς του αγώνα τους συμπατριώτες του
Αν και οι Τουρκόφωνοι Πόντιοι θα ταυτιστούν στην πλειονότητά τους με το αντι-κομμουνιστικό στρατόπεδο, δεν πρέπει να λησμονούνται όσοι πολέμησαν στο πλευρό του ΕΛΑΣ και θυσιάστηκαν, όπως ο αντάρτης Καραφωτιάς από το χωριό Φυλιριά της Γουμένισσας Κιλκίς που έπεσε μαχόμενος εναντίον των Γερμανών ναζί:
Πριν προλάβει ο Άγγελος να του φωνάξει: “Κάτσε κάτω είναι Γερμανοί” ακούστηκε μια ριπή. Ύστερα κομμένη η φωνή του Καραφωτιά:
“- Αχ ανατζίμ” (Αχ μανούλα μου, στα τουρκικά γιατί ήταν τουρκόφωνος). Και δεν ξανακούστηκε πια. Πέθανε.
Έλληνες, Σλαβομακεδόνες και Γιουγκοσλάβοι αντάρτες από κοινού αναλαμβάνουν να πείσουν τους μειονοτικούς χωρικούς να μην παρασυρθούν από τη βουλγαρική φασιστική προπαγάνδα και την πίεση που τους ασκείται από τις εθνικιστικές δυνάμεις της ΠΑΟ, να εξοπλιστούν εναντίον του ΕΛΑΣ.
Ολες οι δυνάμεις του Συντάγματος που βρίσκονταν στο Πάικο συνολικής δύναμης περίπου ενός τάγματος μαζί με 300 Γιουγκοσλάβους παρτιζάνους ξεκινάμε. Τα τμήματα συγκεντρώνονται στο χωριό Κάρπη. Εκεί συναντούμε τον καπετάν Κατσώνη. Κατεβαίνουμε στη Γρίβα […] Το απόγευμα πριν ξεκινήσουμε συγκεντρώνουμε τους κατοίκους του χωριού στην πλατεία για να τους μιλήσουμε. Οι κάτοικοι του χωριού ήταν Σλαβομακεδόνες και τους γυρόφερναν οι πράχτορες του Βούλγαρου φασίστα Κάλτσεφ. Στην περιοχή αυτή δρούσε ο Ντίμτσεφ, αντιπρόσωπος του Κάλτσεφ κι αυτός Βούλγαρος αξιωματικός και μέλος της εθνικιστικής, φασιστικής βουλγάρικης οργάνωσης ΟΧΡΑΝΑ. Επίσης το χωριό το πίεζε για να εξοπλιστεί για λογαριασμό της ΠΑΟ και ο συμπατριώτης τους Πίπτσης συνταγματάρχης του ελληνικού στρατού. Από μέρους του Συντάγματος μιλήσαμε εγώ και ένας αντάρτης Σλαβομακεδόνας. Δεν θυμάμαι το όνομά του. Μίλησε και ο πολιτικός του τμήματος των Γιουγκοσλάβων παρτιζάνων. Μίλησε στη γλώσσα τους. Τους μιλήσαμε για τους σκοπούς του αγώνα και για τα δικαιώματα που θα έχουν οι Σλαβομακεδόνες στο κράτος της Λαϊκής Δημοκρατίας, που θα δημιουργηθεί μετά την απελευθέρωση. Οι χωρικοί κουμπωμένοι, επιφυλακτικοί, αλλά φαίνεται ότι μας άκουγαν με προσοχή. Και χωρίς έχθρα. Οι άνθρωποι αυτοί μέχρι το τέλος του αγώνα, παρά τις ισχυρότατες πιέσεις που δέχθηκαν από τους Γερμανούς, τους Βούλγαρους και τους Έλληνες αντιδραστικούς δεν οπλίσθηκαν. Ούτε ένας δεν πήρε όπλο. Και μας βοήθησαν πολύ. Είναι αλήθεια ότι πολύ λίγοι από το χωριό αυτό κατατάχθηκαν στον ΕΛΑΣ. Όμως δεν μας πολέμησαν
Σε κάποιες περιπτώσεις όμως δεν αρκεί η δύναμη της πειθούς. Το 30ο Σύνταγμα πέρα από τους Γερμανούς, Ιταλούς και Βούλγαρους κατακτητές και τους Έλληνες συνεργάτες τους, τα βάζει και με όσους Σλαβομακεδόνες μειονοτικούς εξοπλίζονται από τους παραπάνω και στρέφουν τα όπλα τους εναντίον της Αντίστασης. Την Άνοιξη του ’44 πραγματοποιείται επίθεση στο εξοπλισμένο από τους Βούλγαρους, Σλαβομακεδόνικο χωριό Πλατάνια. Εκεί δίνεται μια πολύνεκρη μάχη με 46 ΕΛΑΣίτες νεκρούς και δεκάδες τραυματίες. Το χωριό καταλαμβάνεται από τον ΕΛΑΣ που μετά χτυπά τα Βρυτά. Άλλοι 15 νεκροί ΕΛΑΣίτες και πολλοί τραυματίες αλλά τα Βρυτά καταλαμβάνονται επίσης. Το ηθικό των εξοπλισμένων από τους φασίστες Σλαβομακεδόνων πέφτει και αφοπλίζονται σχετικά εύκολα τα χωριά Σεβαστιανά (οπλισμένο από την ΠΑΟ), Νησί και Καρυδιά. Στο σύνολο αυτών των επιχειρήσεων ο ΕΛΑΣ έχει 115 νεκρούς και 150 τραυματίες. Ανάμεσα στους τραυματίες και τέσσερις Μαροκινοί.
Η συνεργασία με τον κατακτητή πολύ συχνά έχει ταξικά χαρακτηριστικά που υπερβαίνουν τους εθνικούς/εθνοτικούς διαχωρισμούς.
Το Πάσχα του 1944, η πολιτική οργάνωση της Γουμένιτσας είχε συλλάβει 9 προύχοντες όλοι τους Σλαβομακεδόνες αλλά γρεκομάνοι, για συνεργασία με την ΠΑΟ και τους Γερμανούς … Οι κρατούμενοι αυτοί δε φτάσαν στο Σύνταγμα και όπως μάθαμε αργότερα εκτελέστηκαν
Ένας αποχαιρετισμός
Στις αρχές Φλεβάρη, στο χωριό Θεοδωράκειο του νομού Πέλλας, τμήματα του 30ου Συντάγματος συναντιούνται με ένα τάγμα Γιουγκοσλάβων και Βουλγάρων ανταρτών που φεύγει με κατεύθυνση τα βουλγαρο-γιουγκοσλαβικά σύνορα. Ο αποχωρισμός γίνεται σε ατμόσφαιρα συγκίνησης με τη συμμετοχή των χωρικών.
Στις 31 του Γενάρη 1944 (σημ: το βουλγαρο-γιουγκοσλαβικό τμήμα) αποχαιρετάει τους κατοίκους του χωριού Πευκωτό, πάνω κει στη Τζένα.
– Στο καλό σύντροφοι! Να μη μας ξεχάσετε! Έλεγαν οι κάτοικοι του χωριού, δακρυσμένοι από τη συγκίνηση.
– Καλή λευτεριά! Καλή αντάμωση! Σας ευχαριστούμε για την καλοσύνη σας και τη βοήθεια που μας δώσατε απαντούσαν οι παρτιζάνοι καθώς ξεκινούσε η φάλαγγα.
Το τμήμα αυτό πέρασε από τα χωριά της Καρατζόβας, εφοδιάστηκε με ιματισμό και τρόφιμα και στις 4 του Φλεβάρη το πρωί έφθασε στο χωριό Θεοδωράκι. Κι αυτό χωριό σλαβομακεδόνικο. Εκεί είχαμε φθάσει και μεις λίγες ώρες νωρίτερα απ’ αυτούς. Το Θοδωράκι ήταν στο δρόμο μας για τον Αρχάγγελο. Γυρίζαμε από το χτύπημα της Αραβυσσού.
Το βράδυ παρέες, παρέες Έλληνες, Γιουγκοσλάβοι και Βούλγαροι αγωνιστές της λευτεριάς, παλιοί γνώριμοι και φίλοι, συμπολεμιστές συζητούσαν χαρούμενοι. Ατμόσφαιρα πολύ γκαρδιακή, αδελφική.
Στις 10 το πρωί το τμήμα έτοιμο στην πλατεία του χωριού για να ξεκινήσει. Δίπλα του παραταγμένοι και οι Έλληνες αντάρτες. Συγκεντρωμένο και όλο το χωριό. Φύσαγε θυμάμαι ένα ξεροβόρι που σου πάγωνε το πρόσωπο. Όλοι μας ήμασταν συγκινημένοι. Εκεί γιατί άφησαν γνώριμα μέρη και φίλους και πήγαιναν σε καινούριες περιπέτειες, σ’ ένα δρόμο δύσκολο. Η διείδυσή τους σε εκείνη την περιοχή ήταν τολμηρή και επικίνδυνη πράξη. Κι όμως 220 άνθρωποι φορτωμένοι τους γυλιούς τους, τα όπλα τους και το μίσος τους κατά του φασισμού ήταν έτοιμοι να ξεκινήσουν στην ηρωική αυτή πορεία. Εμείς τους φορτώσαμε με τις καλύτερες ευχές μας.
– Μίρνο! Ακούγεται από τη μια μεριά
– Προσοχή! Από την άλλη.
Γίνεται και ο επίσημος αποχαιρετισμός. Η φάλαγγα ξεκινάει! Μπροστά ο Τέμπο, ο Αποστόλσκι και ο Άμπας. Διακόσιες είκοσι σηκωμένες γροθιές περνούν από μπρος μας. Υψώνουμε και μεις τις γροθιές μας. Εκείνοι χαμογελαστοί χάνονται στο ανηφορικό μονοπάτι.
Εμείς τους συνοδεύουμε με τις δακρυσμένες ματιές μας.
– Στο καλό σύντροφοι.
Παντού απ’ όπου περνούν τα βρίσκουν όλα έτοιμα. Και τρόφιμα και ιματισμό και υπόδηση και οδηγούς.
Το 13ο Σύνταγμα έρχεται και φέρνει μαζί του …Σοβιετικούς
Τον Φλεβάρη του ’44, το 30ο Σύνταγμα διεξάγει κοινές επιχειρήσεις μαζί με τμήματα του 13ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ που είχαν περάσει από τα Κρούσια στο Πάικο. Μαζί τους φέρνουν και τον “Ρούσικο Λόχο”.
Στις 26 του Φλεβάρη 1944 τμήματα του 30ου και 13ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ ενήργησαν σαμποτάζ στη σιδηροδρομική γέφυρα του Αξιού. Στην επιχείρηση αυτή πήρε μέρος και ο “Ρούσικος λόχος”. Ο λόχος αυτός ανήκε οργανικά και ταχτικά στη δύναμη του 13ου Συντάγματος. Αποτελούνταν από 60 περίπου σοβιετικούς αιχμαλώτους των Γερμανών που δραπέτευσαν από διάφορα στρατόπεδα και φυλακές, κυρίως από το στρατόπεδο των αιχμαλώτων της Θεσσαλονίκης και κάπου 20 Έλληνες μαχητές. Διοικητής του λόχου αυτού ήταν ο φίλος μου Ιβάν Μπαρσουκόφ από το χωριό Βοντοραζντέλ της Σταυρούπολης και πολιτικός ο Γιούρι Λαζαρένκο από την Πολτάβα. Διμοιρίτες θυμάμαι ήταν ο Μωγκαμέτ Μπατίροφ από το χωριό Χουντζάχ του Νταγκεστάν, ο Αλεξάντερ Γκάνιν (ο Σάσια), από τη Μόσχα, ο Καζακόφ και άλλοι. Συγκροτήθηκε ο λόχος αυτός ύστερα από απαίτηση των ίδιων των σοβιετικών παρτιζάνων. Ήθελαν να αποτελούν χωριστό τμήμα μια και ήταν κάμποσοι σε αριθμό, να παίρνουν ξεχωριστές αποστολές στον πόλεμο, να αγωνισθούν, τέλος, όσο μπορούσαν καλύτερα κατά του κοινού εχθρού, του φασισμού. Οι αντάρτες τον λόχο αυτόν τον βάφτισαν “Ρούσικο λόχο”
Παράλληλα συνεχίζονται οι κοινές επιχειρήσεις ΕΛΑΣιτών του 30ου Συντάγματος και Γιουγκοσλάβων παρτιζάνων που συχνά-πυκνά μπαίνουν σε ελληνικό έδαφος:
Ένα γιουγκοσλάβικο παρτιζάνικο τάγμα που κείνες τις μέρες (Απρίλιος 1944) βρισκόταν στο χώρο μας προσφέρθηκε να μας βοηθήσει. Έπιασε με ενέδρες το δρόμο και άλλες διαβάσεις από Γιαννιτσά προς Σκύδρα … Τα γιουγκοσλάβικα τμήματα που είχαν στήσει ενέδρες συνεπλάκησαν με γερμανικές δυνάμεις που κινήθηκαν από Γιαννιτσά. Καθήλωσαν τις εχθρικές ενισχύσεις και τις υποχρέωσαν να γυρίσουν πίσω. Είχαν και μερικούς τραυματίες
Μια πολυεθνική, αγωνιστική Πρωτομαγιά
Ύστερα από ολονύχτια πορεία φθάσαμε στο χωριό Πευκωτό (Σμπόρσκο) πάνω στη Τζένα (σημ: 30/4), κοντά στα γιουγκοσλαβικά σύνορα. Εκεί βρήκαμε και ένα σύνταγμα Γιουγκοσλάβους παρτιζάνους, παλιούς. Είχαν φθάσει την προηγούμενη γιατί και στα μέρη τους έκαναν εκκαθαριστικές οι Γερμανοί με τους Βούλγαρους φασίστες. Ήρθε και το ΙΙ τάγμα μας από το Καϊμάκτσαλάν. Έτσι συγκεντρώθηκε ολόκληρο το Σύνταγμα. Δύναμη γύρω στους 1200 μαχητές … Το χωριό Πευκωτό, χτισμένο στο χείλος μιας τεράστιας και φοβερής χαράδρας έμοιαζε σαν αετοφωλιά. Είχε δεν είχε εικοσιπέντε σπίτια. Οι κάτοικοί του Σλαβομακεδόνες. Φτωχό και βασανισμένο χωριό. Μακριά από τον κόσμο. Κρυμμένο μέσα στους βράχους και στις οξιές. Όμως γραφικό και περήφανο από το ύψος του. Πολύτιμο καταφύγιο για τους αντάρτες σε τέτοιες ανάγκες. Οι λίγοι και φτωχοί κάτοικοί του μας φιλοξένησαν πολύ πρόθυμα. Και τους Έλληνες και τους Γιουγκοσλάβους.
– “Ντόμπρο ντοϊντότε ντρούγκαρι” (Καλώς ορίσατε σύντροφοι) και μας πρόσφεραν ότι μπόρεσαν … Τρία λοιπόν παρτιζάνικα συντάγματα ήμασταν συγκεντρωμένα εκεί πάνω. Δυο ελληνικά – το 30ο και το 13ο – και ένα απ’ τη γιουγκοσλαβική Μακεδονία με διοικητή το μαυροβούνιο αξιωματικό της αεροπορίας Πέταρ Μπράγιοβιτς – Γκιούρο. Μαζί του ήταν και ορισμένα ηγετικά στελέχη του λαϊκοαπελευθερωτικού αγώνα της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας, ο Αποστόλσκι και ο Άμπας. Αποφασίσαμε να γιορτάσουμε μαζί την Πρωτομαγιά. Καταρτίσαμε το επίσημο, ας πούμε, μέρος του προγράμματος. Οι ειδικοί για τα καλλιτεχνικά ζητήματα ανάλαβαν να ετοιμάσουν το καλλιτεχνικό πρόγραμμα. Έγινε κοινή επιτροπή γιορτασμού. Όλη τη μέρα διασκεδάζαμε αδελφωμένοι, πάνω κει στη Τζένα, στη σκεπασμένη με το τρυφερό πράσινο χρώμα της φύσης.
Στην επίσημη συγκέντρωση εκφωνήθηκαν λόγοι στα ελληνικά και στα μακεδόνικα (στο γιουγκοσλαβικό τμήμα ήταν σχεδόν όλοι Μακεδόνες ή Βλάχοι που ήξεραν μακεδόνικα). Μίλησαν και οι Σοβιετικοί. Μίλησε από μέρους τους ο Ιβάν Μπαρσουκόφ. Ζητωκραυγές, συνθήματα για λευτεριά, αδελφωσύνη στον κοινό αγώνα. Είναι πολύ όμορφο πράγμα να βλέπει κανείς τους λαούς αδελφωμένους και ενωμένους γύρω από το μεγάλο ιδανικό της λευτεριάς. Σε γεμίζει αισιοδοξία και όρεξη για πάλη και θάρρος για θυσία.
Ακολούθησε καλλιτεχνικό πρόγραμμα. Σ’ αυτό μας πέρασαν οι Γιουγκοσλάβοι. Είχανε πιο ειδικούς στην οργάνωση και περισσότερα ταλέντα. Είχαν και γυναίκες παρτιζάνες που με το τραγούδι τους και τους χορούς τους έδωσαν πρόσθετη χάρη στη γιορτή μας.
Ροδοκοκκινισμένα αρνιά της σούβλας μας περίμεναν στο υπαίθριο αδελφικό τραπέζι. Στρωθήκαμε στο φαγοπότι στις χαιρετούρες και στις ευχές για γρήγορη λευτεριά.
Σε λίγο άναψε και ο χορός και το τραγούδι. Εδώ το τσάμικο, εκεί ο καλαματιανός, παραπέρα οι λάζικοι χοροί συναγωνίζονταν με το σβέλτο “Ελενομόμε” και τους άλλους μακεδόνικους χορούς. Οι δίπλες του χορού στριφογύριζαν στο πράσινο λιβάδι. Και ο κάθε χορός με τη δική του χάρη. Έλληνες, Μακεδόνες, Μαυροβούνιοι, Σέρβοι μπερδεύονταν, πιάνονταν πότε στον έναν, πότε στον άλλον ρυθμό. Ευθυμία και κέφι.
Σε μια στιγμή εκεί δίπλα ξεχωρίζουν οι φίλοι μας οι “Ρώσσοι”. Φτιάχνουν έναν κύκλο, αρχίζουν τα παλαμάκια και το τραγούδι. Δυο τρεις στη μέση του κύκλου αρχίζουν την καζάτσκα. Οι άλλοι αντάρτες μαζεύονται γύρω τους, χτυπάν κι αυτοί τα παλαμάκια. Οι χορευτές τώρα πια πετάνε. Όλη η ρούσικη λεβεντιά.
Στο χορό παίρνουν μέρος και οι Άγγλοι. Ο Τζακ παρακολουθεί το αντάρτικο γλέντι αμίλητος και χολερικός.
Ο “Ρούσικος Λόχος” φεύγει
Κείνες τις μέρες το γιουγκοσλάβικο τμήμα μας ειδοποιεί ότι θα φύγει. Παρουσιάζεται στη διοίκηση του 13ου και του δικού μας Συντάγματος η διοίκηση του “Ρούσικου λόχου” και μας διαβιβάζει την επιθυμία των σοβιετικών μαχητών να περάσουν στα γιουγκοσλάβικα τμήματα. Τους ήτανε πιο εύκολο εκεί γιατί συνεννοούνταν καλύτερα στα σλάβικα. Οι σύντροφοι της διοίκησης του “Ρούσικου λόχου” ήταν πολύ συγκινημένοι, ιδιαίτερα ο Ιβάν. Τους ήταν δύσκολο να αποχωριστούν συντρόφους με τους οποίους έζησαν και συμπολέμησαν τόσο καιρό … Και μεις ήμασταν συγκινημένοι που θα αποχωριζόμασταν τόσο καλούς συντρόφους. Τους ευχηθήκαμε καλή νίκη και με το καλό να γυρίσουν στην Πατρίδα. Αγκαλιαστήκαμε και φιληθήκαμε με τους σοβιετικούς συντρόφους. Δακρύσαμε ο Ιβάν και γω. Το απόγευμα της μέρας εκείνης, μιαν ώρα πριν ξεκινήσει το γιουγκοσλάβικο τμήμα, μπρος στα παραταγμένα τμήματά μας, διαβάστηκε Ημερήσια Διαταγή του 30ου και 13ου Συντάγματος. Ήταν το αποχαιρετιστήριο στους σοβιετικούς συμπολεμιστές μας και οι ευχαριστίες μας για τη συμβολή τους στον κοινό αγώνα. Ο Διοικητής του “Ρούσικου λόχου” Ιβάν Μπαρσούκοφ αποχαιρέτησε από μέρους των σοβιετικών συμπολεμιστών μας τους αντάρτες του 30ου και 13ου Συντάγματος. Μας ευχαρίστησε για την αγάπη που τους δώσαμε. Μας παρακάλεσε να διαβιβάσουμε στο λαό της περιοχής μας την ευγνωμοσύνη τους για την βοήθεια που τους έδωσε για να ξεφύγουν από τα νύχια του φασισμού. Μας ευχήθηκε καλή λευτεριά. Δόθηκε το πρόσταγμα της προσοχής σ’ όλο το σχηματισμό. Οι αγαπητοί μας “Ρώσοι” ξεκινούν για καινούργιους αγώνες στα γιουγκοσλάβικα βουνά. Μέσα σε ατμόσφαιρα συγκίνησης γίνεται ο αποχαιρετισμός. Ο “Ρούσικος λόχος” μας απομακρύνεται με υψωμένη τη γροθιά. Εμείς τους παρακολουθούσαμε να ξεμακρύνουν με τα μάτια βουρκωμένα. Μαζί τους έφυγε και ο φίλος μας ο Μάριος, ο Ιταλός. Έτσι χωριστήκαμε με τους σοβιετικούς συντρόφους μας, που τόσο καιρό πολεμήσαμε μαζί. Ο Ιβάν και γω χωρίσαμε αλλά κρατήσαμε ο καθένας μας, την αμοιβαία υπόσχεσή μας, να συναντηθούμε μετά το τέλος του πολέμου και τη νίκη και να ανταλλάξουμε επισκέψεις στις ελεύθερες πατρίδες μας … Το Μάη του 1966 πραγματοποιήσαμε την υπόσχεσή μας και τη μεγάλη μας επιθυμία. Πάνω στο θεϊκό βουνό Καύκασο, σε υψόμετρο δύο χιλιάδες εφτακόσια πενήντα μέτρα, στο χωριό Χουνζάχ, στο σπίτι του Μπατίροφ συναντηθήκαμε τέσσερις μαχητές του ΕΛΑΣ: Ο Ιβάν Βασίλιεβιτς Μπαρσουκόφ, ρώσος, ο Μωγκάμετ Σααντουλάγιεβιτς Μπατίροφ, νταγκεστανός, ο Σεργκέι Στεπάνοβιτς Γκαμπριέλοφ, γεωργιανός απ’ την Τιφλίδα και γω, έχοντας την ευχάριστη συντροφιά του Μωγκαμέτ Σουλεϊμάνοβιτς, κατοίκου της πρωτεύουσας της αυτόνομης Δημοκρατίας του Νταγκεστάν, Μαχατσκαλά και μέλους της Ένωσης των συγγραφέων της Σοβιετικής Ένωσης. Μια συγκινητική και όμορφη συνάντηση τεσσάρων μαχητών του ΕΛΑΣ
Ξένοι αγωνιστές πέφτουν στα ελληνικά χώματα
Όπως είδαμε η πλειοψηφία των Σοβιετικών ανταρτών που μάχονταν με το 13ο και το 30ο Σύνταγμα επέλεξαν να περάσουν στη Γιουγκοσλαβία. Όμως άλλοι Σοβιετικοί που μένουν πίσω δίνουν τη ζωή τους μαχόμενοι μέσα από τις τάξεις του 30ου Συντάγματος. Τον Μάη του ’44 στη διάρκεια επιχειρήσεων εναντίον Γερμανών και της ΠΑΟ, χάνουν τη ζωή τους οι σοβιετικοί αντάρτες του 30ου Συντάγματος, Βάσια και Κόλια.
Την ίδια περίοδο, στις σφοδρές μάχες που διεξάγονται ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τους Ταγματασφαλίτες στην περιοχή των Γιαννιτσών χάνει τη ζωή του κι ένας Μαροκινός αντάρτης του 30ου Συντάγματος:
Στο τρίτο τάγμα υπηρετούσε και ένας Μαροκινός, ο Ατμάν. Ήταν αυτόμολος από τους Γερμανούς στον ΕΛΑΣ. Στην αρχή τον βάλαμε στα μεταγωγικά. Όμως το έφερε βαριά και παραπονέθηκε ότι δεν του έχουμε εμπιστοσύνη. Γα να τον βγάλουμε από την αδικαιολόγητη υποψία που τον έδερνε του δώσαμε όπλο και τον βάλαμε σε μάχιμο τμήμα. Και η πρώτη μάχη στην οποία πήρε μέρος ήταν η μάχη του Ευρωπού. Σε στιγμές σκληρές της μάχης ο Ατμάν στεκόταν όρθιος και έβαζε με το όπλο του. Ο καπετάνιος του φώναζε να ξαπλώσει κάτω. Αυτός όμως τίποτα δεν άκουε. Εξακολουθούσε να στέκεται και να πυροβολεί όρθιος. Σε μια στιγμή φωνάζει τον καπετάνιο:
– Καπετάν, βουαλά, βουαλά, ότρ φασίστ (Καπετάνιε, κοίτα, κοίτα κι άλλος φασίστας) και συνέχιζε να βάζει.
Ο καπετάνιος του φώναζε να ξαπλώσει κάτω. Εκείνος πάλι τίποτα. Ώσπου μια σφαίρα εχθρική βρήκε τον Ατμάν στο μέτωπο και τον άφησε νεκρό.
Το 30ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ εν δράσει
Οι Αυστριακοί του 30ου Συντάγματος
Τέλη Ιούλη ομάδα τριών ΕΛΑΣιτών πραγματοποιεί ενέργεια μέσα στην πόλη των Γιαννιτσών.
Οι δύο ήταν Αυστριακοί στρατιώτες του γερμανικού στρατού που είχαν προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ. Ήταν ο Βιενέζος φοιτητής Ότμαρ. Ο άλλος ήταν ο Ρούντολφ. Κι αυτός πολύ λεβέντης. Μαζί τους ήταν και ο Έλληνας αγωνιστής Καλπάκας Παύλος. Ώρα 12 το μεσημέρι ντυμένοι στα πολιτικά μπήκαν στην πόλη και τράβηξαν για το σπίτι του Πατριώτη οδοντίατρου Μανωλάκη. Εκεί, με κόλπο είχαν καλέσει 5 Γερμανούς στρατιώτες. Η ομάδα τους αφόπλισε. Την επόμενη οι Γερμανοί σε αντίποινα έκαψαν το σπίτι του γιατρού και τον ίδιο τον έστειλαν στο στρατόπεδο Παύλου Μελά. Έμαθαν ότι τη δουλειά αυτή, τον αφοπλισμό δηλαδή, την έκαναν αυστριακοί γι’ αυτό σε αντίποινα και για να τρομοκρατήσουν τους άλλους αυστριακούς που είχαν στο στρατό τους, σκότωσαν 17 αυστριακούς στρατιώτες … Την ίδια μέρα, 16 Ιούλη 1944, η ίδια ελασίτικη ομάδα, ενισχυμένη με μερικά παληκάρια ακόμα, χτύπησε ενεδρευτικά έξω από τα Γιαννιτσά γερμανικό τμήμα που πήγαινε στην πόλη για ενίσχυση … Οι απώλειες των Γερμανών ξεπέρασαν τους 25 νεκρούς
Ο Ότμαρ ήταν αυστριακός φοιτητής του Πολυτεχνείου του Γκρατς. Ήταν έξυπνος και παρατηρητικός, σταθερός άνθρωπος. Δημοκράτης από πεποίθηση κατάφερε να συνδεθεί με την οργάνωση του ΕΑΜ στα Γιαννιτσά και να δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τις κινήσεις και τα σχέδια του εχθρού. Έκανε τη δουλειά πολύ προσεχτικά. Τέλος αποφάσισε να βγει στο βουνό
Κι άλλος Εβραίος
Το βραδάκι μετά τις ασκήσεις στα έμπεδα είχαμε συνήθως ψυχαγωγία. Τραγούδι και χορό. Μια φορά την βδομάδα και καλλιτεχνικό πρόγραμμα από την αντάρτικη υπαίθρια σκηνή μας. Το πρόσταγμα σ’ αυτές τις δουλειές το είχε ο Εβραίος οδοντογιατρός από τη Θεσσαλονίκη. Δε θυμάμαι πώς γλίτωσε τη χιτλερική παγάνα που έμασε τους Εβραίους. Σε μας ήρθε το καλοκαίρι του 1944. Έμοιαζε άνθρωπος των σαλονιών που είχε γλεντήσει τη ζωή του και καλοπεράσει. Ηλικία γύρω στα 55. Ψηλός, όμορφος άνδρας, με ασημένια μαλλιά. Με λεπτούς τρόπους, έξυπνος και λίγο κατεργάρης. Έβγαζε κανένα δόντι και πελέκαγε κανένα άλλο την ημέρα. Είχε φτιάξει σε μια ξεχωριστή καλύβα, το ιατρείο του και προσπάθησε να φτιάξει και πολυθρόνα για τους πελάτες του από κλαδιά οξυάς. Βοηθό του είχε ένα νεαρό επίσης Εβραίο. Και επειδή οι αντάρτες μας ήταν στην πλειοψηφία τους ΕΠΟΝίτες και δεν είχαν χαλασμένα δόντια ο Εβραίος οδοντογιατρός ασχολούνταν με την ψυχαγωγία μας. Και το έκανε αυτό για να ξεχνάει το δράμα της φυλής του και της οικογένειάς του, που απ’ ότι θυμάμαι είχε συρθεί στο γερμανικό “γκέτο”. Λοιπόν, ο οδοντογιατρός μας ήταν επιτήδειος γελωτοποιός. Ήξερε και μας έκανε νούμερα ταχυδακτυλουργίας. Για τα χωριατόπουλα τα δικά μας ήταν ότι χρειάζονταν για να γελούν με την καρδιά τους και να μένουν με ανοιχτό το στόμα μπρος στα θαύματα του γιατρού
Το αντίπαλο στρατόπεδο, των ταγματασφαλιτών, συμπεριφέρεται πολύ διαφορετικά στους Εβραίους ακόμα και το καλοκαίρι του ’44.
Δυο Ισραηλίτες, τον Κοέν και έναν άλλο, τους έπνιξαν οι ληστές του (Κώστα) Παπαδόπουλου στον Αξιό. Μια δεκατετράχρονη εβραιοπούλα, που την βρήκανε να κρύβεται σε κάποιο σπίτι την πήρε και την βίασε ο ίδιος ο Παπαδόπουλος.
Προσφορά στην Αντίσταση με όλους τους τρόπους
Εκτός από την άμεση συμβολή τους στις πολεμικές επιχειρήσεις, οι ξένοι μαχητές του 30ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ συμβάλλουν με ποικίλους τρόπους:
Εκεί στα έμπεδα είχαμε συγκεντρώσει όλους σχεδόν τους ξένους παρτιζάνους, που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο έφθασαν τότε στο Σύνταγμά μας. Άλλοι συνδέονταν με τις πολιτικές οργανώσεις και αυτομολούσαν στον ΕΛΑΣ, άλλοι πιάνονταν αιχμάλωτοι και προσχωρούσαν σε μας. Και είχαμε εκεί Σοβιετικούς, Γερμανούς, Ιταλούς, Μαροκινούς κ.α. Επειδή δεν τους είχαμε ανάγκη στα μάχιμα τμήματα, δεν ήξεραν και τη γλώσσα, τους βάλαμε εκεί στα έμπεδα σε διάφορες βοηθητικές δουλειές … Φυσικά οι άνθρωποι ήταν ισότιμοι με τους άλλους αντάρτες και απόλυτα ελεύθεροι. Η μεγαλύτερη ομάδα ξένων παρτιζάνων ήταν τότε οι Ιταλοί με επικεφαλής το Λοχία Νίνο. Αυτοί αποτελούσαν το συνεργείο που έφτιαχναν καλύβες, όταν είχαμε ανάγκη. Και έφτιαχνε πολύ ωραίες καλύβες κυκλικές με πλεγμένες βέργες οξυάς γύρω-γύρω και σε ύψος ένα-ενάμιση μέτρο. Για σκεπή βάζαμε αλεξίπτωτα απ’ αυτά που έριχναν τα συμμαχικά αεροπλάνα
Μερικοί Έλληνες, ο αυστριακός Ότμαρ και ο Ιταλός Νίνο φτιάχνουν επιτροπή για προπαγανδιστική δουλειά ανάμεσα στους Γερμανούς και Ιταλούς στρατιώτες. Τυπώνουν προκηρύξεις στις οποίες μιλούν για τις ήττες των γερμανικών στρατευμάτων στο Ανατολικό και τα άλλα Μέτωπα, ότι στα βουνά της Ελλάδας συγκροτήθηκε αντιφασιστική επιτροπή Γερμανών στρατιωτών κλπ. Στις επιθέσεις τα μέλη αυτών των τμημάτων μιλούσαν με τηλεβόες στους Γερμανούς και Ιταλούς στρατιώτες
Στα έμπεδα λειτουργούσε κι εργαστήριο επιδιόρθωσης οπλισμού. Επικεφαλής ο σοβιετικός Σεργκέι
Ένας Γεωργιανός ομορφάντρας με μια μαύρη πλούσια γενιάδα. Αντάρτης του ΕΛΑΣ από το 1943. Ολημερίς σκυμμένος πάνω στη μέγγενή του διόρθωνε τα χαλασμένα όπλα … Ο,τι παλιό όπλο στα χέρια του Σεργκέι γίνονταν πολύ καλό για πόλεμο … Για τη δεξιοτεχνία του αυτή οι γραμματιζούμενοί μας του είχαν δώσει το παρατσούκλι “Ήφαιστος” … Με τη διαφορά πως ήταν άσχημος σαν τον Ήφαιστο. Αντίθετα ήταν ένας λεβέντης Γεωργιανός
– Ντόμπροϊ ντεν Σεργκέι (Καλημέρα Σεργκέι)
– Ντομπρι ντέν τοβάρισι Σταύρος. (Καλημέρα σύντροφε Σταύρο)
– Κακ ντελά; (Τί κάνεις;)
– Οτλίτσνο! Ότσεν χαρασιό! (Τέλεια! Πολύ ωραία!) Και γελούσε ανοιχτόκαρδα.
Τον βάζαμε πολλές φορές και άκουγε τις ρούσικες εκπομπές του ραδιοφωνικού σταθμού της Μόσχας και μας έλεγε τα νέα … Θυμόταν τη γυναίκα του και το παιδί του, ένα αγόρι 7-8 χρονών που είχαν μείνει πέρα εκεί στην μακρινή όμορφη πατρίδα του χωρίς να παίρνουν νέα του και χωρίς να ξέρει εκείνος τίποτα γι’ αυτούς … Τα βραδάκια ύστερα από τον κάματο της ολοήμερης δουλειάς κάθονταν ευδιάθετος και τραγουδούσε τραγούδια της πατρίδας του. Τα τραγουδούσε με πόνο και μεράκι
Το 30ο Σύνταγμα υποδέχεται το “έθνος των γυναικών”
Μια εμπειρία που μπορεί να μη σχετίζεται με την εθνική ποικιλομορφία των ανταρτών του 30ου Συντάγματος αλλά αποτέλεσε αντίστοιχης σημασίας μάθημα γι’ αυτούς ήταν κι ο σχηματισμός του γυναικείου λόχου:
Κείνες τις μέρες είχαμε και ένα ευχάριστο γεγονός στο Σύνταγμά μας. Μας ήρθε σταλμένη από τη Μεραρχία, μια ομάδα ανταρτισσών. Όλες τους νέες κοπέλες μέχρι 20 χρονών. Γεροδεμένες, χωριατοπούλες, γεμάτες ενθουσιασμό και ζωντάνια. Πολλές ήταν από την περιοχή Καϊλαρίων και Κοζάνης, άλλες από τα Πιέρια. Όλες-όλες δέκα-δώδεκα. Δεν ήταν νεοκαταταγμένες. Ήταν κάμποσων μηνών αντάρτισσες … Φαίνονταν όλες τους καλές κοπέλες. Με αγωνιστική διάθεση και ήθος. Καλοντυμένες και περιποιημένες … Τις εντάξαμε στο λόχο διοίκησης του Συντάγματος και τους δώσαμε την ονομασία ομάδα ανταρτοεπονιτισσών του 30ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ. Ο ερχομός τους αποτέλεσε γεγονός όχι μονό στο Σύνταγμά μας αλλά και στα χωριά και στις πόλεις του τομέα δράσης μας. Μέχρι τότε δεν είχαμε γυναίκες στα μάχιμα τμήματά μας. Μόνο στα συνεργεία. Παντού όπου περνούσαν στα χωριά γίνονταν δεχτές με ιδιαίτερη χαρά και ενθουσιασμό. Οι γεροντότεροι τις έβλεπαν παραξενεμένοι:
– Ακούς εκεί και θηλυκοί στρατιώτες με ντουφέκια, έλεγαν όλο απορία και τις κοίταζαν περίεργα, αλλά είναι αλήθεια τους ενθουσίαζε η εμφάνισή τους.
Οι ΕΠΟΝίτες όμως, ιδιαίτερα οι ΕΠΟΝίτισσες, τις κοίταζαν με θαυμασμό και ζήλεια. Και πραγματικά ήταν να τις χαίρεται κανείς … Η εμφάνιση των ανταρτισσών μας ξεσήκωσε τις ΕΠΟΝίτισσες της περιοχής. Ζήλεψαν και ζητούσαν και κείνες να καταταχθούν. Άρχισαν να πολιορκούν τις οργανώσεις.
– Θέλουμε και μεις να βγούμε στο βουνό! Θέλουμε να γίνουμε αντάρτισσες!
Άρχισαν να καταφθάνουν και στο Σύνταγμα αιτήσεις και παρακλήσεις και παρουσιάσεις για κατάταξη. Αποφασίζουμε να ικανοποιήσουμε έστω και λίγες από αυτές τις αιτήσεις. Γρήγορα η ομάδα γίνεται διμοιρία. Κάπου 30 νέες κοπέλες ντύνονται τ’ άρματα της λευτεριάς. Τις γυμνάζουμε στα γρήγορα, στοιχειώδικα βέβαια, και τις εντάσσουμε στη μάχιμη δύναμή μας. Πήραν μέρος σε όλες τις μάχες που ακολούθησαν. Και πολέμησαν σαν παληκάρια. Κατά το τέλος του Οχτώβρη η ομάδα που είχε έρθει απ’ τα Πιέρια, απ’ τη Χη Μεραρχία, γύρισε πίσω, στην περιοχή της, στο 50ο Σύνταγμα, όπου και ανήκε. Εμείς πια είχαμε δημιουργήσει δική μας διμοιρία από ΕΠΟΝίτισσες της περιοχής μας. Όλες μία και μία. Ανάμεσά τους ξεχώριζε η καπετάνισσά τους, η Λέγκα, Σλαβομακεδόνα νεαρή εργάτρια απ’ την Έδεσσα. Στρατιωτικός της διμοιρίας μας στάλθηκε απ’ τη Μεραρχία η δεκαεπτάχρονη Ταμία Χρυσούλα απ’ την Κατερίνη, ανθυπολοχαγός της Σχολής αξιωματικών του ΕΛΑΣ. Η διμοιρία των ανταρτοεπονιτισσών μας και ο λόχος της ΕΠΟΝ ήταν τα καμάρια μας. Και η δράση τους λαμπρή
Η διμοιρία των γυναικών του 30ου Συντάγμτος τις ημέρες της Απελευθέρωσης αριθμούσε 50 μαχήτριες, οι οποίες μάλιστα διακρίθηκαν κατά τη μάχη του Κιλκίς, τον Νοέμβριο του ’44.
Η σωβινιστική και διχαστική προπαγάνδα πέφτει στο κενό
Αξίζει να δούμε άλλο ένα συγκεκριμένο περιστατικό στο οποίο η σύμπραξη Ελλήνων, Σλαβομακεδόνων και Γιουγκοσλάβων παρτιζάνων κατάφερε να κρατήσει ένα χωριό της Μακεδονίας μακριά από τη φασιστική επιρροή.
Κατά το τέλος του Αυγούστου μας ειδοποιούν ο υπεύθυνος του ΚΚΕ και ο υπεύθυνος του ΕΑΜ του χωριού Καστανερή ότι οι (Βούλγαροι) πράχτορες εξασκούν σοβαρή πίεση προς τους κατοίκους του χωριού και οι κάτοικοι ζητούν να επισκεφθεί το χωριό τους τμήμα του ΕΛΑΣ για να τονώσει το ηθικό των ΕΑΜιτών, να επηρεάσει τους ταλαντευόμενους, να συμμαζευτούν τα σωβινιστικά, φιλοβουλγαρικά στοιχεία. Παίρνω μαζί μου κάπου τριάντα αντάρτες Σλαβομακεδόνες, που τους συγκροτήσαμε προσωρινά σε διμοιρία και ξεκίνησα για το χωριό. Μαζί μου πήρα και το Βαγγέλη Κούρλη, εργάτη και παλιό κομμουνιστή. Ο Κούρλης ήταν Σλαβομακεδόνας και καταγόταν από το χωριό αυτό. Σαν παλιός κομμουνιστής, τίμιος άνθρωπος και καλός αγωνιστής είχε σοβαρή εχτίμηση στο χωριό. Τα άλλα παιδιά που πήρα μαζί μου ήταν κι αυτά ή από την Καστανερή ή από τα άλλα γύρω χωριά. Ήταν Κυριακή. Φθάσαμε μόλις είχε σχολάσει η λειτουργία. Η διμοιρία μπήκε στο χωριό τραγουδώντας αντιστασιακά τραγούδια, στην ελληνική και στη σλαβομακεδονική γλώσσα. Στάθηκε στην πλατεία του χωριού. Οι χωρικοί, άνδρες και γυναίκες, τραβηγμένοι από τα αντάρτικα τραγούδια και ειδοποιημένοι από την τοπική τους οργάνωση συγκεντρώθηκαν σε λίγο κι αυτοί στην πλατεία, μας καλωσόρισαν και στάθηκαν κύκλο γύρω μας. Οι αντάρτες σκόρπισαν μέσα στον κόσμο χαιρετούσαν τους γνωστούς τους έπιαναν κουβέντα μαζί τους. Όλοι τους ήταν πολύ καλά ντυμένοι και ποδεμένοι, ροδοκόκκινοι και γεμάτοι νιάτα και ζωή. Στο μέτωπό τους, πάνω στο δίκωχο διακρίνονταν τα αρχικά γράμματα του τίτλου του στρατού της Εθνικής Αντίστασης: ΕΛΑΣ. Αφήσαμε να συνεχιστεί η φιλική αυτή κουβέντα μεταξύ ανταρτών και χωρικών που πραγματικά δημιούργησε μια ατμόσφαιρα εγκαρδιότητας, εμπιστοσύνης και αγάπης. Στη συζήτηση πήρα και γω μέρος. Φυσικά μαζί τους μιλούσα ελληνικά. Όμως όταν κάπου-κάπου έλεγα και καμιά σλαβομακεδόνικη λέξη, απ’ αυτές που ήξερα, χαίρονταν πάρα πολύ και έδειχναν ότι με αισθάνονταν πιο κοντά τους, πιο δικό τους. Ύστερα από καμιά μισή ώρα, τρία-τέταρτα της ώρας η φωνή του υπεύθυνου του ΕΑΜ διέκοψε την τόσο φιλική αυτή κουβέντα και ανακοίνωσε ότι το χωριό τους έχει σήμερα την τιμή και τη χαρά να δεχθεί σαν επισκέπτες ένα τμήμα του ηρωικού 30ου Συντάγματος. Θα μείνουν όλη μέρα μαζί μας, θα τους φιλοξενήσουμε και θα διασκεδάσουμε όλοι μαζί. Ούτε έκανε καθόλου λόγο για την κατάσταση που υπήρχε στο χωριό. Κατόπι έδωσε το λόγο σε μένα … Με διερμηνέα τον Βαγγέλη Κούρλη, που ήξερε καλά τα ελληνικά και τα σλαβομακεδόνικα, τους μίλησα για τους σκοπούς του αγώνα. Στάθηκα περισσότερο στην αγωνιστική και αδελφική ενότητα των Ελλήνων και των Σλαβομακεδόνων, που χέρι με χέρι παλεύουν για την απελευθέρωση της κοινής τους πατρίδας, της Ελλάδας … μόνο αδελφωμένοι θα ελευθερώσουμε τον τόπο μας και θα φτιάξουμε μιαν ευτυχισμένη Ελλάδα, όπου και οι Σλαβομακεδόνες θα απαλλαγούν από τις τιμωρίες και τις ταπεινώσεις για να αρνηθούν τη γλώσσα τους, θα έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους αδελφούς τους, τους Έλληνες … Τελείωσα με το σύνθημα Μπράτσβο-εντίνστβο, Μπόρμπα ζα σλόμποντα (Αδελφότητα-Ενότητα, Αγώνας για τη λευτεριά). Μετά από μένα μίλησε ο Βαγγέλης. Τους μίλησε στη γλώσσα τους. Περισσότερο στάθηκε στο ότι το χωριό πρέπει να μείνει ενωμένο στον αγώνα. Τους είπε ότι το συμφέρον του χωριού επιβάλλει να μην αφήσουν να παρασυρθεί ούτε ένας από τους Βούλγαρους φασίστες και την ΠΑΟ γιατί κοντά στα άλλα θα διχάσει το χωριό και θα φέρει μόνο συμφορές … Οι άνθρωποι φάνηκαν να ξαλαφρώνουν από κάποιο βάρος, από κάποια μεγάλη στεναχώρια. Στάθηκαν για λίγο γύρω μας σκεφτικοί, μα γρήγορα άρχισαν να κουνούν με κατάφαση το κεφάλι, να λέει ο ένας στον άλλον ότι καλά τους τα είπαμε, ότι έτσι είναι τα πράγματα.”
Τον λόγο παίρνει ένας γέρος απ’ το χωριό ο οποίος συμφωνεί με τους λόγους των ΕΛΑΣιτών και καλεί το χωριό να μην παρασυρθεί απ’ τη βουλγαρική προπαγάνδα και να στηρίξει το ΕΑΜ.
Τα λόγια του γέρου ήταν πολύ σοφά και ο,τι χρειάζονταν για την περίσταση. Έπιασαν τόπο. Χειροκροτήθηκαν από το πλήθος και ακούστηκε τώρα δυνατό και αυθόρμητο το σύνθημα:
– Ζήτω ο αγώνας.
– Ζήτω ο ΕΛΑΣ. Ζήτω η κοινή μας πατρίδα η Ελλάδα.
Πάνω σ’ αυτόν τον ενθουσιασμό η διμοιρία πιάνεται σε χορό. Ακολουθούν τα παληκάρια και οι κοπέλες του χωριού. Πιάνονται και μερικοί γεροντότεροι. Και ο κύκλος του χορού όλο και μεγαλώνει. Οι κοπέλες ντυμένες στα γιορτινά τους πιάνονταν στο χορό δίπλα στους αντάρτες που χόρευαν με τα όπλα χιαστί. Οι αντάρτες έριχναν και από καμιά κρυφή ματιά στις ροδοκόκκινες κοπέλες και κείνες ανταπέδιδαν, κοκκινίζοντας από συστολή μα και γεμάτες ενθουσιασμό για τους αντάρτες
Ως αποτέλεσμα 18 νέοι κατατάσσονται εθελοντικά στην ΕΠΟΝ και ακολουθούν τους αντάρτες στο βουνό.
Το “Μακεδονικό Τάγμα”
Τον Ιούνιο του 1944 η καθοδήγηση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ παίρνουν την απόφαση για δημιουργία χωριστών σλαβομακεδονικών αντάρτικων τμημάτων. Δημιουργήθηκε ένα τάγμα στην Καστοριά κι ένα στην Έδεσσα. Βασική αιτία είναι η απόσπαση τμημάτων της σλαβομακεδονικής μειονότητας από τη βουλγαρική επιρροή στον νευραλγικό χώρο όπου κατοικούσε αλλά και το ξεπέρασμα των αναστολών μέρους της μειονότητας ώστε να ενταχθεί στον ΕΛΑΣ. Το “Μακεδονικό Τάγμα” του 30ου Συντάγματος δρα αυτόνομα στο Καϊμάκτσαλάν και χτυπά τις γερμανικές δυνάμεις όπως με την επίθεση στις 4/10/1944 εναντίον του γερμανικού φυλακίου στη γέφυρα Άγρας-Έδεσσας.
Εμείς ούτε ρωτηθήκαμε γι’ αυτό το ζήτημα, ούτε και ενημερωθήκαμε. Το μάθαμε αργότερα, όταν πια στο Καϊμάκτσαλάν είχε δημιουργηθεί το τάγμα. Από τους 52 μαχητές, που ήταν ο ιδρυτικός του πυρήνας, γρήγορα έφτασε τους 400. Την σκοπιμότητα και την ανάγκη αυτού του μέτρου δεν μπορέσαμε να την καταλάβουμε και να την εξηγήσουμε, τη στιγμή που Έλληνες και Σλαβομακεδόνες αγωνιστές πολεμούσαμε πραγματικά ενωμένοι και αδελφωμένοι για την απελευθέρωση της κοινής μας πατρίδας. Ωστόσο το δεχτήκαμε με την ελπίδα ότι ίσως βοηθούσε στην εξουδετέρωση των προσπαθειών των Βουλγάρων φασιστών παρόλο που ο κίνδυνος αυτός είχε πια αρκετά εντοπισθεί και μειωθεί. Το σλαβομακεδόνικο αυτό τάγμα οργανικά ανήκε στη δύναμη του Συντάγματός μας. Όμως δεν είχαμε καμιά ουσιαστική επαφή και συνεργασία μαζί του και ούτε πήρε μέρος σε καμιά απ’ τις επιχειρήσεις του Συντάγματος. Δρούσε ανεξάρτητα στο Καϊμάκτσαλάν. Η διοίκηση του τάγματος Τζιότζιος Ούρντοφ, εργάτης από την Έδεσσα και Παύλος Ρακόφσκι, δάσκαλος καθώς και τα άλλα στελέχη του τάγματος ήταν στελέχη και μέλη του ΚΚΕ
Ο Πάβλε Ρακόφσκι (Παύλος Ρακοβαλής), γεννημένος στις Κάτω Κλείνες (Ντόλνο Κλέστινο) της Φλώρινας, μέλος του ΚΚΕ και του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Αναλαμβάνει πολιτικός κομισάριος του Μακεδονικού Τάγματος Εδέσσης από τον Ιούνιο ως τον Οκτώβριο του ’44 που περνάει στη Γιουγκοσλαβία
Καλή αντάμωση στον Τίτο!
Όπως είναι γνωστό, το “Μακεδονικό Τάγμα” της Έδεσσας όπως κι αυτό της Καστοριάς, μετά από διαφωνίες με την ηγεσία του ΚΚΕ για το πώς τοποθετούν το εθνικό ζήτημα αλλά και λόγω πολιτικών διαφωνιών με τη Συμφωνία της Καζέρτας και την Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας με τα παλαιά αστικά κόμματα θα περάσουν στη Γιουγκοσλαβία, χωρίς άδεια, τον Οκτώβριο του ’44 και – πλην κάποιων μαχητών που θα επιστρέψουν στην Ελλάδα- θα ενταχθούν αργότερα στη δύναμη της 1ης Αιγαιακής Ταξιαρχίας Κρούσης του Γιουγκοσλαβικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού. Παρά την προσπάθεια της διοίκησης του 30ου Συντάγματος να τους μεταπείσει, η απόφασή τους δεν θα αλλάξει.
Θυμώσαμε με τους συμπολεμιστές μας και συντρόφους μας τους Σλαβομακεδόνες που μας έφυγαν. Θυμώσαμε με τους φίλους μας τους Γιουγκοσλάβους που ενθάρρυναν την πράξη τους αυτή και τους δέχθηκαν στο έδαφός τους. Μα πιο πολύ δυνάμωσαν οι κακές προαισθήσεις για το μέλλον του Αγώνα μας, για το πώς θα ξεμπλέξουμε με τους Άγγλους, που τόσο άσχημα μας τύλιγαν στα δίχτυα τους
Μετά το δυσάρεστο αυτό συμβάν, το 30ο Σύνταγμα θα πάρει μέρος στην μάχη του Κιλκίς τον Νοέμβριο του ’44 και στη διάρκεια των Δεκεμβριανών θα φτάσει μέχρι τα περίχωρα της Αθήνας. Εκεί, στις αρχές Γενάρη, θα συναντήσει τους ΕΛΑΣίτες της Αθήνας που υποχωρούν. Δύο μήνες μετά την εγκατάλειψη του 30ου Συντάγματος από το “Μακεδονικό Τάγμα”, το παρακάτω περιστατικό που εκτυλίσσεται στη Στερεά Ελλάδα φαντάζει ιδιαίτερα ειρωνικό:
Καθώς έστριβε όλος αυτός ο κόσμος από το δημόσιο δρόμο μας χαιρετούσε κουνώντας τα χέρια. Μερικές κοπέλες μας φώναζαν:
– Καλή αντάμωση στον Τίτο!
Τελευταίος αποχαιρετισμός. Οι ξένοι παίρνουν απολυτήριο.
Το 30ο Σύνταγμα την περίοδο της Απελευθέρωσης αριθμούσε 30 Γερμανούς, 30 Ιταλούς, 7 Πολωνούς, 2 Μαροκινούς, 2 Αυστριακούς και 8 Σοβιετικούς. Όπως προβλεπόταν από τη Συμφωνία της Καζέρτα θα έπρεπε να παραδοθούν στους Βρετανούς, όμως πλην των Ιταλών και των Μαροκινών καμία άλλη ομάδα δεν το θέλησε. Πιο απρόθυμοι απ’ όλους φάνηκαν οι Γερμανοί:
Εμείς, μας είπαν, δεν είμαστε πρώτα-πρώτα αιχμάλωτοι. Είμαστε αντιφασίστες μαχητές του ΕΛΑΣ. Δεν έχουμε καμιά δουλειά στα στρατόπεδα που ετοιμάζουν αυτοί. Οι Αγγλοαμερικάνοι σε καμιά περίπτωση δε θα μας συγχωρήσουν το ότι υπηρετήσαμε στον ΕΛΑΣ
Τελικά σε Γερμανούς, Αυστριακούς, Πολωνούς και Σοβιετικούς δόθηκαν απολυτήρια του ΕΛΑΣ και φύλλα πορείας για να περάσουν στη Βουλγαρία κι από κει στις χώρες τους. Πριν φύγουν έγινε προς τιμήν τους μια δεξίωση.
Τραγουδήσαμε μαζί για τελευταία φορά τα αντάρτικα τραγούδια. Φιληθήκαμε, χαιρετιστήκαμε, αλληλοευχηθήκαμε και οι αγαπητοί μας σύντροφοι, φίλοι κι αδελφοί τράβηξαν το δρόμο της επιστροφής στην πατρίδα τους … Έφυγε ο καλός Άλφρεντ, ο λεβέντης Ότμαρ, ο πολυμήχανος Σεργκέι…
